Τα Θεοφάνεια εορτάζονται σήμερα σε ανάμνηση της Βάπτισης του Ιησού Χριστού στον Ιορδάνη ποταμό από τον Άγιο Ιωάννη τον Βαπτιστή. Η εορτή των Θεοφανείων λέγεται επίσης και Επιφάνεια και Φώτα (ή Εορτή των Φώτων). Είναι η ονομαστική εορτή για τα ονόματα Φωτεινή, Φανή, Φώτιος, Τριάδα, Ουρανία, Ιορδάνης, Ιορδάνα, Περιστέρης, Περιστέρα, Θεοφάνης, Θεοφανία και Θεοχάρης.
Κατά τις ευαγγελικές περικοπές στις αρχές του 30ου έτους της ηλικίας του Ιησού, ο Ιωάννης (ο Πρόδρομος), γιος του Ζαχαρία και της Ελισάβετ, ο επιλεγόμενος στη συνέχεια Βαπτιστής, που ήταν 6 μήνες μεγαλύτερος του Χριστού, και διέμενε στην έρημο, ασκητεύοντας και κηρύττοντας το βάπτισμα μετανοίας. Βάπτισε και τον Ιησού στον Ιορδάνη ποταμό. Κατά τη στιγμή της Βάπτισης κατέβηκε σύμφωνα με τα Ευαγγέλια από τον ουρανό το Άγιο Πνεύμα υπό μορφή περιστεράς στον Ιησού και ταυτόχρονα από τον ουρανό ακούσθηκε φωνή που έλεγε ότι: «Ούτος εστίν ο Υιός μου ο αγαπητός εν ω ευδόκησα». Η φράση αναφέρεται στα ευαγγέλια του Ματθαίου, του Μάρκου και του Λουκά, ενώ απουσιάζει από αυτό του Ιωάννη.
Το πότε καθιερώθηκε να εορτάζεται η μνήμη του γεγονότος της Βάπτισης του Ιησού δεν είναι γνωστό με βεβαιότητα. Φαίνεται όμως ότι αναφάνηκε πολύ νωρίς στη πρώτη Εκκλησίατων Χριστιανών. Ο Κλήμης ο Αλεξανδρεύς (Στρωμ. βιβλ. α΄) αναφέρει πως κάποιοι αιρετικοί, οι περί τον Βασιλείδη γνωστικοί στις αρχές του Β΄ αιώνα εόρταζαν την ημέρα της Βάπτισης του Κυρίου «προδιανυκτερεύοντες» και ότι η εορτή αυτή γινόταν κατ΄ άλλους μεν στις 6 Ιανουαρίου, κατ΄ άλλους στις 10 Ιανουαρίου.
Κατά τον 3ο αιώνα η εορτή φαίνεται να έχει καθιερωθεί σε όλη την Χριστιανική Εκκλησία. Ο Ιωάννης ο Χρυσόστομος παραδέχεται και περιγράφει την εορτή ως «αρχαία πανήγυρη» .
Στο τέλος του 3ου αιώνα προστέθηκε και άλλη έννοια στον εορτασμό αυτό που άρχισε να πανηγυρίζεται και ως ημέρα της «εν σαρκί» φανερώσεως του Κυρίου. Από την εποχή αυτή ξεκινά , το πιθανότερο, και ο εορτασμός των Χριστουγέννων.
Κατά τον 4ο αιώνα η εορτή των Θεοφανείων γιορτάζεται πλέον με λαμπρότητα σε όλη την ανατολική Εκκλησία ως εορτή του φωτισμού της ανθρωπότητας δια του Αγίου Βαπτίσματος, απ΄ όπου και το όνομα «Τα Φώτα».
Στη Δύση τα Θεοφάνεια απαντώνται στα μέσα του 4ου αιώνα, αλλά από την εποχή αυτή καθιερώνεται στη Ρωμαϊκή Εκκλησία και άλλη μια εορτή αφιερωμένη στη κατά σάρκα Γέννηση του Ιησού στις 25 Δεκεμβρίου. Όταν πλέον καθιερώθηκε αυτή η ημερομηνία για τα Χριστούγεννα σε όλο τον Χριστιανικό κόσμο έγινε και ο διαχωρισμός της εορτής των Φώτων στις 6 Ιανουαρίου, στα μέσα του 6ου αιώνα.
Την ημέρα των Θεοφανείων τελείται και ο αγιασμός των Υδάτων.
Κύριες τελετές είναι
-Μέγας Αγιασμός (Θρησκευτική τελετή που λαμβάνει χώρα εντός των Εκκλησιών).
-Κατάδυση του Τιμίου Σταυρού (Θρησκευτική τελετή που ακολουθεί του Μεγάλου Αγιασμού και γίνεται η κατάδυση του Σταυρού σε ακτή Θάλασσας, εντός λιμένων, όχθες ποταμών ή λιμνών ή και σε δεξαμενές νερού όπως στην Αθήνα), με πιστούς να πέφτουν παρά τις χαμηλές θερμοκρασίες της εποχής στο νερό για να βρουν τον σταυρό και να πάρουν την ευλογία από τον ιερέα.
Στα περισσότερα μέρη της Ελλάδας ο αγιασμός γίνεται και την παραμονή των Θεοφανείων που λέγεται «μικρός αγιασμός» ή «Πρωτάγιαση» ή «Φώτιση». Ο ιερέας γυρίζει όλα τα σπίτια και με το Σταυρό και ένα κλωνί βασιλικό ραντίζει τους χώρους των σπιτιών. Σύμφωνα με την παράδοση η πρωτάγιαση είναι και το μέσο με το οποίο τρέπονται σε άγρια φυγή οι καλικάντζαροι.
Με την εορτή των Θεοφανείων ολοκληρώνεται και η εορταστική περίοδος των Χριστουγέννων, ενώ μία ημέρα μετά ακολουθεί η εορτή του Αγίου Ιωάννη του Βαπτιστή.
