Ο Φρόυντ και η θεραπεία του Σεργκέι Πανκέγιεφ _ «Ο Άνθρωπος με τους λύκους»
Ο Σίγκμουντ Φρόυντ εντάσσεται στη μεγάλη παράδοση των θεραπευτών, των σαμάνων, των μάγων, των μαγγανευτών, των μαγνητιστών, των ραδιαισθητικών και άλλων μεταμοντέρνων φακίρηδων. Κάποια στιγμή της ιστορίας ο θεραπευτής ονομάστηκε ψυχαναλυτής...
Λένε για την ψυχαναλυτική θεραπεία: «τον αράπη κι αν τον πλένεις…».
Λένε για την ψυχαναλυτική θεραπεία: «τον αράπη κι αν τον πλένεις…».
Όχι και τόσο άδικα, αν υψωθούμε πάνω από το αναγνωρισμένο επίπεδο της εσωτερικής ιατρικής.
Παρηγορούμαι συχνά με τη σκέψη ότι, αν και είμαστε ελάχιστα αποτελεσματικοί σε θεραπευτικό επίπεδο,
μαθαίνουμε ωστόσο γιατί δεν μπορούμε να γίνουμε περισσότερο αποτελεσματικοί.
ΦΡΟΫΝΤ, επιστολή προς τον ΜΠΊΝΣΒΑΝΓΚΕΡ,
18 Μαΐου 1911
Πέμπτη περίπτωση: πιθανώς η πιο διάσημη περίπτωση του Φρόυντ, ο Άνθρωπος με τους λύκους. Ο Σεργκέι Πανκέγιεφ καταφτάνει στο ιατρείο του Φρόυντ το 1910 σε ηλικία 23 ετών.
Ο νεαρός Ρώσος αριστοκράτης διάγει πολυτελή βίο, περιστοιχισμένος από πολλούς υπηρέτες. Έχει ήδη συμβουλευτεί διάφορους ψυχιάτρους, καθώς υποφέρει από ζωοφοβία, έχει έμμονες ιδέες, κρίσεις άγχους, σκανδαλώδη ερωτικά γούστα.
Ήταν τριών ετών όταν η αδελφή του τον μύησε σε ερωτικά παιχνίδια. Ενώ αυνανιζόταν μπροστά της, η τροφός του τον απείλησε ότι θα του κόψει το πέος. Τρομοκρατημένος από αυτήν την επίπληξη, παλινδρόμησε στο σαδιστικό-πρωκτικό και μαζοχιστικό στάδιο, τότε που ξερίζωνε τα φτερά των πεταλούδων και επιδίωκε να τις τρώει από τον πατέρα του.
Όλες οι γυναίκες που ερωτεύεται είναι κατώτερης τάξης, και το πάθος του φουντώνει όταν βλέπει κάποια από αυτές να σφουγγαρίζει σκυμμένη στα τέσσερα…
Στο ντιβάνι του Φρόυντ αναφέρει ένα όνειρό του πριν από 19 χρόνια: ε
ίναι τεσσάρων ετών, ξαπλωμένος στο κρεβάτι του, όταν ανοίγει ξαφνικά το παράθυρο και απέναντι, σε ένα δέντρο, βλέπει έξι ή επτά [XIII. 27] άσπρους λύκους που έμοιαζαν με αλεπούδες ή τσοπανόσκυλα, να κάθονται στα κλαδιά. Είναι χειμώνας. Το παιδί φοβάται ότι θα το κατασπαράξουν, ξυπνά, κλαίει, φωνάζει… Ως ερασιτέχνης ζωγράφος, ο Άνθρωπος με τους λύκους ζωγραφίζει τα όσα είδε στο όνειρό του. Στο σχέδιό του οι έξι ή επτά λύκοι γίνονται πέντε – είναι αστείο όταν γνωρίζουμε την ερμηνεία του Φρόυντ για τη σημασία των αριθμών στο συγκεκριμένο όνειρο…
Η ανάλυση διήρκεσε τέσσερα χρόνια – από τον Φεβρουάριο του 1910 έως τον Ιούλιο του 1914.
Επανερχόμενοι στο οικονομικό, και προσεγγίζοντας πιο συγκεκριμένα το ζήτημα αυτήν τη φορά, ας συγκρατήσουμε ότι ο Πανκέγιεφ, όπως αναφέρει στις συνεντεύξεις που έδωσε στην Κάριν Όμπχολτσερ, επισκεπτόταν κάθε μέρα εκτός Κυριακής το ιατρείο της οδού Μπεργκ-γκάσε 19 για μια συνεδρία μίας ώρας. Αν μετατρέψουμε τα δολάρια της εποχής εκείνης σε ευρώ του 2010, τα τέσσερα χρόνια της ψυχανάλυσης του Ανθρώπου με τους λύκους στοίχισαν περίπου 500.000 ευρώ.
Ο Φρόυντ ζούσε σε ένα κομψό προάστιο της Βιέννης, διέθετε ένα διαμέρισμα δεκαεπτά δωματίων και τρεις υπηρέτες – η μία υπηρέτριά του, η Πάουλα Φιχτλ, κοιμόταν τα βράδια σε έναν πτυσσόμενο καναπέ στον διάδρομο.
Ο «Καθηγητής Φρόυντ», όπως αναγραφόταν στην επιγραφή του ιατρείου του, είχε έξι παιδιά που έπρεπε να θρέψει, συν τη θεία Μίνα, σύνολο δώδεκα άτομα στο σπιτικό του. Πολύ σωστά, ο Πανκέγιεφ δηλώνει το 1974: «Το μειονέκτημα της ψυχανάλυσης είναι ασφαλώς το ότι αφορά μόνο τους ευκατάστατους. Πολλοί λίγοι άνθρωποι μπορούν να πληρώσουν μια τέτοια θεραπεία» [68-69]… Και, πραγματικά, ο Φρόυντ το έχει ήδη διαβεβαιώσει το 1905 στη θεωρία του Για την ψυχοθεραπεία [15]…
Πώς προήλθε λοιπόν αυτή η περίεργη ανάλυση; Η φροϋδική θεωρία των ονείρων, βάσει της λογικής συμπύκνωση, μετάθεση και μέριμνα για παραστασιμότητα, προϋποθέτει μια σειρά αντιστοιχιών μεταξύ των αντικειμένων του ονείρου.
Αυτή η εκατοντασέλιδη ανάλυση βρίθει παράδοξων εξισώσεων:
ο λύκος, λόγω του άσπρου χρώματος = πρόβατο·
η ακινησία των λύκων = η κίνηση των γονιών·
η δραστηριότητά τους = η παθητικότητά τους·
σε κοιτάζουν = βλέπεις·
το δέντρο = ένα χριστουγεννιάτικο έλατο·
οι λύκοι = τα δώρα·
οι άσπροι λύκοι = τα άσπρα εσώρουχα των γονιών·
ο λύκος = ένας καθηγητής λατινικών ονόματι Βολφ (Λύκος, στα γερμανικά)·
οι φουντωτές ουρές τους = απουσία ουράς·
το ανοιχτό παράθυρο = η ερωτική προσμονή·
η χριστουγεννιάτικη σκηνή = μια καλοκαιρινή σκηνή·
κομματιασμένες κάμπιες = διαμελισμένα παιδιά·
ένας πατέρας δίνει χρήματα στην κόρη του = ο γεννήτορας χαρίζει στην κόρη του το συμβολικό δώρο ενός παιδιού·
πέντε λύκοι = πέντε η ώρα·
το φτερούγισμα μιας πεταλούδας = οι κινήσεις των ποδιών μιας γυναίκας κατά την ερωτική πράξη·
η άκρη των φτερών = γεννητικά σύμβολα·
το φτερό της πεταλούδας = ένα αχλάδι = το όνομα της υπηρέτριας·
ούρηση στο πάτωμα = απόπειρα αποπλάνησης·
ο φόβος της πεταλούδας = φόβος ευνουχισμού·
η γονόρροια = ευνουχισμός·
ο φόβος ότι θα τον φάνε οι λύκοι = φόβος ότι θα «σοδομιστεί από τον πατέρα»
[XIII. 103]…
Μετά από τις παραπάνω αντιστοιχίες, που παρήχθησαν βάσει μιας μοναδικής λογικής, ο Φρόυντ δίνει την ερμηνεία του ονείρου:
Ήταν καλοκαίρι, πέντε το απόγευμα. Μικρό παιδί, και πιο συγκεκριμένα σε ηλικία ενάμισι έτους [XIII. 35], ο Πανκέγιεφ κοιμόταν στο δωμάτιο των γονιών του. «Όταν ξύπνησε, έγινε μάρτυρας μιας coitus a tergo η οποία επαναλήφθηκε τρεις φορές, είδε τα γεννητικά όργανα της μητέρας του και το μόριο του πατέρα του, αντιλήφθηκε την πράξη και τη σημασία της» [στο ίδιο].
Ο Φρόυντ αντιλαμβάνεται ότι κάποιος υποστηρικτής μιας υγιούς, ορθολογικής και τεκμηριωμένης λογικής θα μπορούσε δικαιολογημένα να εκπλαγεί με την ιδέα ότι είναι δυνατόν, σε ηλικία ενάμισι έτους, να μετρήσεις μέχρι το τρία, να καταλάβεις ότι πρόκειται για συνουσία και να θυμάσαι το γεγονός αυτό πάνω από είκοσι χρόνια μετά…
Διευκρινίζει όμως ότι θα εξηγήσει πως έχουν τα πράγματα, στο μεταξύ παρακαλεί τον αναγνώστη «να πιστέψει προσωρινά ότι η σκηνή αυτή είναι πραγματική» [XIII. 36]!
Και πραγματικά, η απόδειξη έρχεται πολύ αργότερα. Ο Σεργκέι Πανκέγιεφ είδε αυτά που ο Φρόυντ διατείνεται ότι είδε σε ηλικία ενάμισι έτους, αφού, όπως λέει το Από την ιστορία μιας παιδικής νεύρωσης·.
«Οι σκηνές παρατήρησης της συνουσίας των γονιών, αποπλάνησης κατά την παιδική ηλικία και απειλής ευνουχισμού αποτελούν αδιαμφισβήτητα [sic] κληρονομικό απόκτημα, φυλογενετική κληρονομιά, αλλά μπορεί κάλλιστα να αποτελούν προσωπικές εμπειρίες» [XIII. 64].
Επομένως, τα πράγματα είναι απλά: μπορεί να είδε, μπορεί και να μην είδε, αλλά έτσι κι αλλιώς είδε, καθώς στην πρώτη περίπτωση το οντογενετικό μάτι του κατέγραψε τη συγκεκριμένη σκηνή, και στη δεύτερη το φυλογενετικό μάτι του ασυνείδητου διατήρησε αυτή τη σκηνή από καταβολής κόσμου. Επομένως, και στις δυο περιπτώσεις είδε…
Πώς μπορεί να θεραπευτεί μια τέτοια παθολογία (αναφέρομαι στην παθολογία του ασθενούς);
Απάντηση του Φρόυντ:
«Μόνο αν μπορέσει να μπει στη θέση της γυναίκας, να αντικαταστήσει τη μητέρα, να ικανοποιηθεί σεξουαλικά από τον πατέρα και να φέρει στον κόσμο ένα παιδί από αυτόν, η αρρώστια θα τον αφήσει ήσυχο» [XIII. 97-98].
Καθώς είναι δύσκολο να ισχύσουν οι προϋποθέσεις αυτές, καταλαβαίνουμε ότι ο ασθενής πολύ δύσκολα θα μπορέσει να γιατρευτεί – τουλάχιστον κατά την άποψη του ίδιου του Φρόυντ… Και πραγματικά, η πρόβλεψη αυτή επιβεβαιώθηκε: ο Άνθρωπος με τους λύκους δε θεραπεύτηκε ποτέ…
Βέβαια, το συμπέρασμα της ανάλυσης ανέφερε μια «ίαση» [XIII. 118]. Τι συνέβη;
Δίνουμε τον λόγο στον Σεργκέι Πανκέγιεφ:
Για την ερμηνεία του ονείρου:
«Είναι κάπως παρατραβηγμένη» [70], δηλώνει διευκρινίζοντας, για παράδειγμα, ότι δεν κοιμόταν ποτέ στο δωμάτιο των γονιών του αλλά στης υπηρέτριας· υπέφερε σε όλη του τη ζωή από κατάθλιψη, ομολογεί ότι καπνίζει τριάντα τσιγάρα την ημέρα ακόμα και σε ηλικία ογδόντα επτά ετών για την κατάσταση της υγείας του:
«Υποφέρω από γαστρεντερικές διαταραχές που οφείλονται, δυστυχώς, στην ψυχανάλυση» [81] – όπου πληροφορούμαστε ότι ο Φρόυντ, ο οποίος αρνούνταν κατηγορηματικά οποιαδήποτε φαρμακευτική αγωγή πιστεύοντας στην αποτελεσματικότητα της ψυχανάλυσης, του έδινε επίσης, και παρά ταύτα, φάρμακα [81]· για τις επαναλαμβανόμενες κρίσεις: «Αν είχα θεραπευτεί, αυτό δεν θα έπρεπε να συμβαίνει» [86]· για την ίαση που ανακοίνωσε ο Φρόυντ: «Έχω κάνει πολλές αναλύσεις. […] Τις βαρέθηκα πια» [123], δηλώνει στα ογδόντα επτά του χρόνια, ενώ συνεχίζει την ψυχανάλυση [149].
Πραγματικά, ο Σεργκέι Πανκέγιεφ, τον οποίο “θεράπευσε” ο Φρόυντ, αναλύθηκε στη συνέχεια από δέκα ψυχαναλυτές μέχρι το 1979, τη χρονολογία του θανάτου του σε ηλικία ενενήντα δύο ετών. Είχε δηλώσει: «Η όλη υπόθεση μου δίνει την εντύπωση πλήρους αποτυχίας. Βρίσκομαι στην ίδια κατάσταση που ήμουν προτού ξεκινήσω τη θεραπεία με τον Φρόυντ». Και συνεχίζει: «Αντί για καλό, οι ψυχαναλύσεις μού έκαναν κακό» [149]…
Ποσώς μας ενδιαφέρει η θεραπεία, δίδασκε ο Φρόυντ, αρκεί να προχωρεί η θεωρία. Τι σημασία έχει το ανθρώπινο φιαλίδιο μπροστά στη μέθη του δόγματος; Ωστόσο η θεωρία προχώρησε πραγματικά; Η επιστήμη προόδευσε; Ο κατακτητής συνεχίζει ασφαλώς τον δρόμο του. Κέρδισε όμως μια θέση δίπλα στον Κοπέρνικο και τον Δαρβίνο; Πολύ αμφίβολο…
Τα σχόλια είναι κλειστά.