Του Γιώργου Στάμκου
Σε αναδιάταξη του ενεργειακού χάρτη της Ευρώπης και σε σημαντική αναβάθμιση του γεωπολιτικού ρόλου της Ελλάδας οδηγεί η συμφωνία για την κατασκευή και λειτουργία του EastMed Gas Pipeline (EMGP), η οποία υπογράφηκε στις 20 Μαρτίου 2019 στην Ιερουσαλήμ, από τους ηγέτες του Ισραήλ, της Κυπριακής Δημοκρατίας και της Ελλάδας, με τη συμμετοχή των ΗΠΑ δια του Υπουργού Εξωτερικών Μάικ Πομπέο, που έδειξε έτσι την έμπρακτη υποστήριξη της Ουάσιγκτον στην υλοποίηση του σχεδίου.
Η συνάντηση αυτή, η οποία ήταν και η έκτη στη σειρά από το 2015 Τριμερής Σύνοδος Κορυφής με τη συμμετοχή των Μπέντζαμιν Νετανιάχου, Αλέξη Τσίπρα και Νίκου Αναστασιάδη, πραγματοποιήθηκε στην Ιερουσαλήμ με κύριο θέμα την προώθηση της ενεργειακής ασφάλειας στην περιοχή, μέσω της κατασκευής του υποθαλάσσιου αγωγού φυσικού αερίου EastMed, ο οποίος θα μεταφέρει αέριο από τη λεκάνη της Ανατολικής Μεσογείου στις χώρες της Κεντρικής και Δυτικής Ευρώπης.
Βέβαια πρέπει να σημειωθεί πως η τελική συμφωνία είχε ήδη επιτευχθεί πριν από τρεις μήνες, στην Τριμερή Ελλάδας-Κύπρου-Ισραήλ, που είχε πραγματοποιηθεί στις 20 Δεκεμβρίου 2018 στην πόλη Μπερ Σεβά του Ισραήλ, και στην οποία συμμετείχε και ο πρέσβης των ΗΠΑ στο Ισραήλ, δείχνοντας το έντονο ενδιαφέρον της Ουάσιγκτον για τις ενεργειακές εξελίξεις στην Ανατολική Μεσόγειο (στις οποίες συμμετέχει άλλωστε και η ExxonMobil), η οποία έχει πλέον τεράστιες να συμβάλει στην ενεργειακή ασφάλεια και διαφοροποίηση των πηγών ενεργειακής τροφοδοσίας της Ευρώπης. Γι’ αυτό έχει και την υποστήριξη της Ευρωπαϊκής Ένωσης, αρχικά μέσω κονδυλίων από το CEF (Connect Europe Facility).
Είναι ο EastMed βιώσιμος;
Το σχέδιο του EastMed Gas Pipeline (EMGP), η απόφαση για την κατασκευή του οποίου επικυρώθηκε στη σύνοδο της Ιερουσαλήμ (20.3.2019), προβλέπει την κατασκευή ενός υποθαλάσσιου αγωγού 1.900 χλμ. κατά μήκος της Ανατολικής Μεσογείου με στόχο την ενεργειακή τροφοδοσία της Ευρώπης. Ο αγωγός αυτός θα ξεκινάει από τις υποθαλάσσιες περιοχές εξόρυξης στη “λεκάνη της Λεβαντίνης”, έξω από τις ακτές του Ισραήλ, θα εφοδιάζεται και από τα κοιτάσματα υδρογονανθράκων της κυπριακής ΑΟΖ, και στη συνέχεια μέσω μέσω Κύπρου και Κρήτης θα οδηγεί στην Πελοπόννησο. Η διαδρομή θα συνεχίζεται στην ηπειρωτική Ελλάδα, όπου ο αγωγός θα συναντά στην Ηγουμενίτσα τον σχεδιαζόμενο υποθαλάσσιο ελληνο-ιταλικό αγωγό Poseidon, που θα καταλήγει στο Οτράντο της Ιταλίας, απ’ όπου το αέριο θα μπορεί να διοχετεύεται στο ευρωπαϊκό δίκτυο. Γι’ αυτόν το σκοπό είναι καθοριστική και η συμμετοχή της Ιταλίας, η εταιρία ΕΝΙ της οποίας συμμετέχει στην έρευνα και εκμετάλλευση βυθοτεμαχίων της κυπριακής ΑΟΖ.
Από τα 1.900 χλμ. του μήκους του αγωγού τα 1.300 χλμ. θα κατασκευαστούν υποθαλάσσια και μάλιστα σε πολύ μεγάλα βάθη, που σε κάποια σημεία θα φτάνουν και τα 3..000 μέτρα, ενώ τα 600 χλμ. θα είναι η χερσαία διαδρομή του, κυρίως στην Ελλάδα. Πιο συγκεκριμένα: 200 χλμ. το μήκος του υποθαλάσσιου αγωγού από τις αρχικές εξορυκτικές περιοχές της ΑΟΖ του Ισραήλ μέχρι την Κύπρο. 700 χλμ. το μήκος του υποθαλάσσιου αγωγού από την Κύπρο μέχρι την Κρήτη. 400 χλμ. το μήκος του υποθαλάσσιου αγωγού από την Κρήτη μέχρι την Πελοπόννησο. Και, τέλος, 600 χλμ. το χερσαίο τμήμα από την Πελοπόννησο μέσω δυτικής Ελλάδας μέχρι την Ηγουμενίτσα.
Εκτός από μεγάλη τεχνική πρόκληση ο αγωγός του EastMed θα έχει κι ένα αρχικό κόστος 6 δισεκατομμυρίων Ευρώ, που θα φτάσει όμως τα 11 δισεκατομμύρια, αν υπολογιστεί και η χερσαία διαδρομή του, καθώς και η κατασκευή του υποθαλάσσιου ελληνο-ιταλικού αγωγού Poseidon. Ο EastMed, αποτελεί αναμφίβολα ένα “φαραωνικό έργο” και θεωρείται ως το μεγαλύτερο σχέδιο κατασκευής υποθαλάσσιου αγωγού φυσικού αερίου στον κόσμο, με πολλές τεχνολογικές, περιβαλλοντικές και γεωπολιτικές προκλήσεις.
Η σημαντικότερη πρόκληση πάντως θα είναι να μπορεί να τροφοδοτηθεί με επαρκείς ποσότητες αερίου και να μπορέσει να λειτουργήσει επί 3-4 δεκαετίες ώστε να είναι οικονομικά βιώσιμος. Υπολογίζεται πως με αρχική προβλεπόμενη έναρξη λειτουργίας του το 2025 θα μπορεί να αυξήσει τη μεταφορική του χωρητικότητα από τα αρχικά 10 δισεκατομμύρια κυβικά μέτρα αερίου το χρόνο στα 20 δισεκατομμύρια. Μέχρι τώρα οι ανακαλύψεις των κοιτασμάτων στην ΑΟΖ του Ισραήλ (Πεδίο Ταμάρ και Λεβιάθαν) και της ΑΟΖ Κύπρου (Πεδίο Αφροδίτη, Καλυψώ και Γλαύκος, που ανακαλύφθηκε πρόσφατα στο βυθοτεμάχιο 10 της κυπριακής ΑΟΖ), παρέχουν οριακά επαρκείς ποσότητες για τη μακροπρόθεσμη βιώσιμη διατήρηση του EastMed, αν και προβλέπονται και νέες, πολλά υποσχόμενες, ανακαλύψεις κοιτασμάτων στις έρευνες που θα γίνουν στο επόμενο χρονικό διάστημα, μιας και το ενδιαφέρον έχει αναθερμανθεί.
Και φυσικά θα πρέπει να συνυπολογιστεί και ο παράγοντας Αίγυπτος, η οποία μετά και την ανακάλυψη του κοιτάσματος Ζορ (ΑΟΖ Αιγύπτου 2015), έπειτα από εκείνες στο Δέλτα του Νείλου, την καθιστούν σημαντικότατη ενεργειακή παραγωγός χώρα της Μεσογείου, Αν η Αίγυπτος επιλέξει να συμμετάσχει και η ίδια στην ενεργειακή τροφοδοσία του EastMed, τότε δε θα τίθεται πλέον το ερώτημα της βιωσιμότητας του αγωγού για τις επόμενες δεκαετίες. Τέλος δε θα πρέπει να αποκλειστεί και η ενεργειακή συμβολή της Ελλάδας στην τροφοδοσία του ίδιου αγωγού. Ως γνωστόν βρίσκονται ήδη σε εξέλιξη υποσχόμενες υποθαλάσσιες έρευνες σε βυθοτεμάχια νοτίως της Κρήτης και στο Ιόνιο Πέλαγος, που μπορούν προσφέρουν θετικά νέα προς αυτή την κατεύθυνση.
Η γεωπολιτική πρόκληση της Τουρκίας
Εκτός από τεχνικές, οικονομικές και εφοδιαστικές προκλήσεις ο αγωγός EastMed παρουσιάζει και γεωπολιτικές προκλήσεις, καθώς θα διασχίζει περιοχές της Ανατολικής Μεσογείου που διεκδικούνται από την Τουρκία, η οποία αμφισβητεί ανοικτά και το δικαίωμα της Κυπριακής Δημοκρατίας να αξιοποιεί τους ενεργειακούς πόρους της ΑΟΖ της. H Τουρκία, η οποία έχει το δεύτερο σε μέγεθος στρατό του ΝΑΤΟ, προβάλει τον εαυτό της ως περιφερειακή δύναμη με νεο-οθωμανικές φιλοδοξίες, και διεκδικεί μια “γαλάζια πατρίδα” έκτασης 462.000 τ.χλμ. κυρίως στην Ανατολική Μεσόγειο, μεταξύ Κρήτης και Κύπρου, καταπατώντας το Δίκαιο της Θάλασσας και διεκδικώντας μεγάλα τμήματα της ελληνικής και κυπριακής ΑΟΖ. Η Τουρκία, η οποία δεν διαθέτει στο έδαφος ή στα χωρικά της ύδατα σημαντικούς ενεργειακούς πόρους, βλέποντας τον εαυτό της ως μία από τις 15 μεγαλύτερες οικονομικές δυνάμεις στον κόσμο ως το 2050, με 100 εκατομμύρια πληθυσμό και τεράστιες ενεργειακές ανάγκες, έχει πάθει ένα είδος παράκρουσης διεκδικώντας ένα κομμάτι από την “ενεργειακή πίτα” της Ανατολικής Μεσογείου. Κάθε φορά που γίνεται και μια ακόμη ανακάλυψη στην κυπριακή ΑΟΖ η Τουρκία παθαίνει επιθετικό αμόκ, βγάζοντας τον πολεμικό της στόλο (βλέπε πρόσφατη άσκηση “Γαλάζια Πατρίδα” με τη συμμετοχή 104 πολεμικών σκαφών) και τα γεωτρύπανά της στη Μεσόγειο, στέλνοντας μηνύματα με πολλούς αποδέκτες ότι “τίποτε δεν μπορεί να προχωρήσει στην Ανατολική Μεσόγειο χωρίς τη συμμετοχή της Τουρκίας”. Θέλει να συμμετάσχει στο “ενεργειακό παιχνίδι” της περιοχής με όρους γεωπολιτικής ισχύος και όχι διεθνούς δικαίου, το οποίο τηρεί μόνο όταν τη συμφέρει και καταστρατηγεί σε όλες τις άλλες περιπτώσεις.
Η Τουρκία, βλέποντας πως η Κυπριακή Δημοκρατία (την οποία η ίδια δεν αναγνωρίζει επίσημα, παρά μόνο ως “Ελληνοκυπριακή Διοίκηση” περιορισμένης κυριαρχίας) προχωρά στην αξιοποίηση της ΑΟΖ της συνεργαζόμενη με διεθνείς εταιρείες, έχοντας πολύ ισχυρούς συμμάχους, όπως η ΗΠΑ, η Ευρωπαϊκή Ένωση, και περιφερειακές δυνάμεις στο πλευρό της, όπως το Ισραήλ και η Αίγυπτος, έχει υιοθετήσει τη αλλοπρόσαλλη συμπεριφορά ενός “νευρικού παιδιού”, που επειδή κανένας δεν θέλει να παίξει μαζί του, προτιμάει να χαλάει τα παιχνίδια των άλλων. Συμπεριφέρεται με νευρικότητα και επιθετικότητα στην Ανατολική Μεσόγειο ως ένας διεθνής ταραξίας, που εκνευρίζει πλέον τους πάντες, πέρα από την Ελλάδα και την Κύπρο, τμήματα της ΑΟΖ των οποίων αμφισβητεί και διεκδικεί αυθαίρετα η ίδια για λογαριασμό της. Ωστόσο, για την ώρα, είναι απομονωμένη και αισθάνεται στο περιθώριο των ενεργειακών εξελίξεων. Άλλωστε οι ηγέτες των τριών χωρών του λεγόμενου “Ενεργειακού Τριγώνου” της Ανατολικής Μεσογείου (Ελλάδα-Κύπρος-Ισραήλ), υπό τις ευλογίες των ΗΠΑ και την υποστήριξη της Ε.Ε. ενώ δεσμεύτηκαν να υπερασπιστούν τις “εξωτερικές κακοήθεις επιρροές” στην Ανατολική Μεσόγειο και την ευρύτερη Μέση Ανατολή, “φωτογραφίζοντας” την Τουρκία. Το δε Ισραήλ υποσχέθηκε πως, εφόσον η κατασκευή του αγωγού προχωρήσει, θα συμμετάσχει στην προστασία του, με την υποστήριξη φυσικά και των ΗΠΑ, της Ελλάδας και της Ευρωπαϊκής Ένωσης. Το γεγονός αυτό περιορίζει σημαντικά τα περιθώρια παρεμβάσεων της Τουρκίας, αν και δεν αποτρέπει τη συνέχιση των προκλήσεων.
Συνεκμετάλλευση μέσω των Τουρκοκυπρίων;
Η Τουρκία θα συνεχίσει να αποτελεί γεωπολιτική πρόκληση στην κατασκευή και λειτουργία του αγωγού EastMed, ελπίζοντας πως με αυτόν τον τρόπο θα αποσπάσει κι αυτή ένα κομμάτι από την “ενεργειακή πίτα” της περιοχής. Ταυτόχρονα θα επιδιώξει να βάλει δυναμικά και τους Τουρκοκύπριους στο “ενεργειακό παιχνίδι”, εφόσον δικαιούνται και αυτοί μερίδιο από τα μελλοντικά κέρδη από την αξιοποίηση των κοιτασμάτων της ΑΟΖ της Κύπρου. Έτσι στην επανεκκίνηση των διαπραγματεύσεων για την επίλυση ή τελική διευθέτηση του Κυπριακού θα διαδραματίσει καταλυτικό ρόλο και ο ενεργειακός παράγοντας και η κατανομή των ενεργειακών πόρων της Κύπρου, που θα μπορούσαν κάλλιστα να διαμοιραστούν αναλογικά στην περίπτωση επανένωσης της Κύπρου με τη μορφή μιας δημιουργίας μιας διζωνικής δικοινοτικής ομοσπονδίας, με βάσει τις αποφάσεις του ΟΗΕ και το ευρωπαϊκό κεκτημένο. Σε αυτή την περίπτωση ο στόχος της Τουρκίας για συμμετοχή της στην “ενεργειακή πίτα” της Αν. Μεσογείου θα μπορούσε να επιτευχθεί τελικά μέσω των Τουρκοκυπρίων και των δικαιωμάτων του τουρκοκυπριακού ομόσπονδου κρατιδίου επί της ΑΟΖ της Κύπρου. Θα μπορούσε δηλαδή να πετύχει έτσι, εκτός από συμμετοχή τουρκικών εταιρειών στην εκμετάλλευση συγκεκριμένων βυθοτεμαχίων της ΑΟΖ Κύπρου, και να περνάει π.χ. το 30% του κυπριακού αερίου μέσω Τουρκίας προς την Ευρώπη.
Αλλά για να συμβεί αυτό η Τουρκία θα πρέπει να παραμερίσει την επιθετική και μαξιμαλιστική της στρατηγική στην Αν. Μεσόγειο, που καταπατά κάθε έννοια διεθνούς δικαίου, και να συμβάλει θετικά στην επίτευξη μιας βιώσιμης και λειτουργικής λύσης του Κυπριακού, από την οποία θα κερδίσει και η ίδια πολλά, συμβάλλοντας ταυτόχρονα στη σταθεροποίηση μιας γεωπολιτικά ευαίσθητης περιοχής. Αυτό είναι κάτι το επιθυμητό και ευκταίο για την Ελλάδα, η οποία ωστόσο θα πρέπει να συνεχίσει να διατηρεί την ψυχραιμία της και την αποτρεπτική ισχύ της απέναντι στην τουρκική προκλητικότητα.
Η γεωπολιτική και γεωοικονομική αναβάθμιση της Ελλάδας
Αναμφίβολα η Ελλάδα θα έχει πολλαπλά οφέλη από την κατασκευή και λειτουργία του East Med Gas Pipeline (EMGP), με κυριότερο τη μετατροπή της σε ενεργειακό κόμβο της Ευρώπης και συνεπώς την περαιτέρω γεωπολιτική της αναβάθμιση. Με τον αγωγό αυτόν το Ισραήλ θα μετατραπεί σε ενεργειακό προμηθευτή της Ευρώπης, συσφίγγοντας τις σχέσεις του με την Ευρωπαϊκή Ένωση. Ο EastMed θα προσδώσει στρατηγικό χαρακτήρα στην σχέση του Ισραήλ με την Ευρώπη, κάτι που αποτελεί βασικό γεωπολιτικό στόχο της Ουάσιγκτον. Από την πλευρά της η Κύπρος θα καταστεί “ενεργειακή δεξαμενή” της Ε.Ε. και “Κατάρ της Μεσογείου”. Τέλος η Ελλάδα θα καταστεί το σημαντικότερο διαμετακομιστικό ενεργειακό κέντρο της Ευρώπης, κι ένας νευραλγικής σημασίας κόμβος μεταφοράς και διανομής ενέργειας, πολύτιμος για την ενεργειακή διαφοροποίηση της Ευρωπαϊκής Ένωσης, αποτελώντας έτσι έναν πολύτιμο κόμβο σε μια εναλλακτική για την ενεργειακή τροφοδοσία της Ευρώπης που θα σχετικοποιούσε και θα περιόριζε το ρόλο της Ρωσίας ως μονοπωλιακού ενεργειακού προμηθευτή της Ε.Ε. Εξού και η καθοριστική υποστήριξη του αμερικανικού παράγοντα, που προσδίδει προστιθέμενη αξία στο σχέδιο του EastMed.
Με αυτόν τον τρόπο η Ελλάδα θα υποκαταστήσει την Τουρκία που φιλοδοξούσε να εξελιχθεί σε ενεργειακό κόμβο της περιοχής, καθώς σταθερά διεκδικούσε, προτού διαρρήξει τις σχέσεις της με το Ισραήλ και τις ΗΠΑ, η μεταφορά του φυσικού αερίου της νοτιοανατολικής Μεσογείου να γίνεται μέσω του δικού της εδάφους. Στη δυσαρέσκεια της Τουρκίας θα πρέπει να προστεθεί κι εκείνη της Ρωσίας που απειλείται με μείωση της, σχεδόν μονοπωλιακής, εξάρτησης της Ευρώπης από το ρωσικό φυσικό αέριο και βλέπει να “ψαλιδίζεται” η στρατηγική της επένδυση στην επέκταση του αγωγού Turkish Stream προς την Ευρώπη. Το γεγονός αυτό ενδέχεται να φέρει τη Τουρκία και τη Ρωσία ακόμη πιο κοντά, συσφίγγοντας ακόμη περισσότερο τις ενεργειακές και οικονομικές τους σχέσεις, και δημιουργώντας μια συγκυριακή “αντι-δυτική συμμαχία” που δεν θα είναι προς όφελος της Ελλάδας.
Γι’ αυτό θέλει προσοχή ώστε η Τουρκία να μην αποκλειστεί, αλλά να συμμετάσχει και αυτή, στο βαθμό που της αναλογεί με βάση το διεθνές δίκαιο κλπ. στις ενεργειακές εξελίξεις στην περιοχή. Προς αυτή την κατεύθυνση κινήθηκε και ο Έλληνας υπουργός Εξωτερικών Γιώργος Κατρούγκαλος, όταν δήλωσε κατά τη χθεσινή (21.3.2019) συνάντησή του στην Αττάλεια με τον Τούρκο ομόλογο του Μεβλούτ Τσαβούογλου ότι “στην ανατολική Μεσόγειο έχει η Τουρκία δικαιώματα που της αναγνωρίζει το δίκαιο της θάλασσας, που εμείς θέλουμε να διέπει τις μεταξύ μας διαφορές”προσθέτοντας ότι η Ελλάδα στο θέμα της ενέργειας έχει υπερασπιστεί τα δικαιώματα της Κύπρου να αξιοποιεί τη δική της ΑΟΖ. Είναι σαφές πως η Τουρκία δεν πρέπει και δεν μπορεί να αποκλειστεί, αρκεί οι απαιτήσεις της να κινούνται στα πλαίσια του διεθνές δίκαιο που αποτελεί και τον ακρογωνιαίο λίθο της ελληνικής και ευρωπαϊκής εξωτερικής πολιτικής.
O EastMed παρέχει τη δυνατότητα στην χώρα μας, εκτός από το να εισπράττει τέλη διαμετακόμισης, να αξιοποιήσει τον αγωγό για την κάλυψη των δικών της αναγκών, με φθηνή και άφθονη ενέργεια -χωρίς ωστόσο να σταματήσει την ανάπτυξη των δικών της Ανανεώσιμων Πηγών Ενέργειας-, αλλά και της δίνει την δυνατότητα να μετατραπεί εύκολα και η ίδια σε προμηθευτή της Ευρώπης, εφόσον ανακαλυφθούν ενεργειακά κοιτάσματα στις περιοχές της ελληνικής ΑΟΖ. Μαζί με την κατασκευή του ΤΑΡ (Trans-Adriatic Pipeline), που θα τεθεί σε λειτουργία το 2020, και τις νέες δίοδους μεταφοράς LNG με αξιοποίηση της Ρεβυθούσας και του σχεδιαζόμενου FSRU (θαλάσσιος σταθμός επαναεροποίηση) στην Αλεξανδρούπολη (για τον TurkStream2 υπάρχει ακόμη ερωτηματικό), η Ελλάδα θα συμβάλει στην ενεργειακή ασφάλεια της Ευρώπης, αναβαθμίζοντας κι άλλο τη γεωπολιτική της σημασία, δίνοντας ταυτόχρονα και μια ισχυρή αναπτυξιακή ώθηση στην οικονομία της, που ξυπνά έπειτα από τη μακροχρόνια “χειμερία νάρκη” της οικονομικής κρίσης. Το πολυπόθητο “επενδυτικό μπουμ”, το οποίο περιμένει η Ελλάδα για να μπει σε αναπτυξιακή τροχιά με υψηλούς ρυθμούς οικονομικής ανάπτυξης ώστε να καλυφθεί η “χαμένη δεκαετία”, ίσως τελικά έρθει από τον τομέα της ενέργειας.
