Η συστηματική ανασκαφική έρευνα, η οποία διεξήχθηκε κατά τους μήνες Οκτώβριο και Νοέμβριο 2023 στον λόφο Καστέλλι στην Παλιά Πόλη των Χανίων υπό τη διεύθυνση της δρος Μαρίας Ανδρεαδάκη-Βλαζάκη και με φορέα την Εφορεία Αρχαιοτήτων Χανίων, έφερε στο φως νέα, πολύ σημαντικά ευρήματα που εμπλουτίζουν τις γνώσεις μας για την ιστορία και αρχαιολογία της πόλης των Χανίων (εικ. 1).
«Οι ανασκαφές στον λόφο του Καστελλιού, όπου χτυπά η καρδιά της πόλης των Χανίων διαχρονικά, μας εκπλήσσουν συνεχώς με αναπάντεχα ευρήματα. Ο ευαίσθητος αυτός τόπος κρύβει πάμπολλα ουσιώδη τεκμήρια της ιστορίας της πόλης των Χανίων ανά τους αιώνες, τα οποία μόνο με υπομονή και μεγάλη προσοχή μπορούν να έρθουν στο φως.
Συνεχίστηκε η ανασκαφή στο «οικόπεδο της οδού Κατρέ αρ. 1», όπου προχωρεί η ολοκλήρωση της αποκάλυψης του πολύ μεγάλου υπόστυλου χώρου-αίθουσας του 14ου αι. π.Χ. από τον οποίο σώζονται βάσεις κιόνων (εικ. 2-3).
Ο χώρος αυτός ανήκει στο ανακτορικό συγκρότημα της Κυδωνίας της κρητομυκηναϊκής περιόδου που καταστράφηκε από ισχυρό σεισμό γύρω στα μέσα του 13ου αι. π.Χ., με επακόλουθο την θυσία μιας κοπέλας μαζί με περίπου 43 αιγοπρόβατα, τέσσερεις χοίρους και δύο βόδια. Πρόκειται για ένα μοναδικό μέχρι σήμερα εύρημα με βαρύνουσα σημασία για την αρχαιολογική επιστήμη, καθώς αποτελεί την πρώτη, αδιαμφισβήτητη ανασκαφική, αρχαιολογική μαρτυρία για την τέλεση ανθρωποθυσίας στον μυκηναϊκό κόσμο.
Στην ανασκαφή του 2023 (κεντρικό σημείο νότιου τμήματος) το δάπεδο του υπόστυλου χώρου βρέθηκε ως επί το πλείστον κατεστραμμένο. Αξίζει να σημειωθεί η αποκάλυψη μικρής διαταραγμένης και ταλαιπωρημένης απόθεσης οστών, κυρίως αιγοπροβάτων (εικ. 4), υπόλειμμα γεύματος, αντίστοιχου με αυτό που είχε έρθει στο φως το 2021 στα ανατολικά του υπόστυλου χώρου, και το οποίο είχε συνδεθεί με τις εργασίες θεμελίωσης του δημόσιου συγκροτήματος.
4. Ανασκαφή στην οδό Κατρέ, αρ.1. Η μικρή συγκέντρωση οστών, κυρίως αιγοπροβάτων, υπόλειμμα γεύματος.Στα χρόνια που ακολούθησαν μετά την καταστροφή του υπόστυλου χώρου – αίθουσας, η περιοχή μετατράπηκε σε υπαίθριο χώρο. Στη γεωμετρική περίοδο (8ος αι. π.Χ.), εκτεταμένες συγκεντρώσεις από σπασμένους πίθους και μεγάλα αγγεία υποδηλώνουν υπαίθρια εργαστηριακή δραστηριότητα, τμήμα των οποίων ήρθε στο φως και κατά το 2023.
Οι αλλεπάλληλες στρώσεις χωμάτινων δαπέδων από τον 8ο αι. έως την αρχή του 6ου αι. π.Χ. (εικ. 5) έχουν προσφέρει άφθονη κεραμεική, ιδιαίτερα χρήσιμη για την λεπτομερή μελέτη της εξέλιξης της αγγειοπλαστικής στις ανωτέρω χρονικές περιόδους στην πόλη της Κυδωνίας, δυνατότητα που δεν είχε δοθεί από τις ανασκαφές των Χανίων κατά το παρελθόν.
Ο εκτενής αυτός υπαίθριος χώρος ορίζεται από την θεμελίωση τοίχου στα ανατολικά, ο οποίος είχε ανεγερθεί στα πρώιμα αρχαϊκά χρόνια, στο δεύτερο μισό του 7ου αι. π.Χ. και καταστράφηκε από άλλο σεισμικό γεγονός στις αρχές του 6ου αι. π.Χ. Είναι χαρακτηριστική η εικόνα που παρουσιάζει αυτός ο κατεστραμμένος τοίχος. Το βόρειο τμήμα του αποκαλύφθηκε φέτος σχισμένο και ανοιγμένο στη μέση κατά μήκος, από την βιαιότητα του σεισμού (εικ. 6).
Αποθέτες με κεραμεική κυρίως των αρχών του 6ου αι. π.Χ. καταλάμβαναν μεγάλη έκταση του υπαίθριου χώρου. Η απόθεση αποτελείται σε σημαντικό ποσοστό από μαύρα, μόνωτα κύπελλα, σπασμένα σε μικρά κομμάτια, από οστά ζώων και από πολλούς αστραγάλους (ορισμένους λειασμένους στις μακρές πλευρές), πήλινες αμάδες, πεσσούς, σφοντύλια, αγνύθες και άλλα αντικείμενα. Η οστεολογική μελέτη από την ζωοαρχαιολόγο δρα Δήμητρα Μυλωνά έχει δείξει ότι το πλήθος των οστών των ζώων (ελαφιών, αιγοπροβάτων, χοίρων και βοοειδών) προέρχεται από συμποτικές διαδικασίες μεγάλων ομάδων συνδαιτυμόνων σε παρακείμενο χώρο.
Ο ταχύς και άγαρμπος τεμαχισμός των σφαγίων σε μικρά κομμάτια-μερίδες σχετίζεται με την προετοιμασία και μαγείρεμα μεγάλων ποσοτήτων κρέατος. Η ταυτόχρονη ανεύρεση όλων των ανωτέρω σε συνδυασμό με την θέση της ανασκαφής στον λόφο οδηγεί στο συμπέρασμα ότι στο άμεσο περιβάλλον είχε ανεγερθεί στα πρώιμα αρχαϊκά χρόνια δημόσιο κτήριο, μάλλον ανδρείο ή και ιερό, στο οποίο ανήκε ο υπαίθριος χώρος.
Οι συγκλονιστικές εκπλήξεις στην ανασκαφή της οδού Κατρέ αρ. 1 φαίνεται να μην έχουν τέλος, προσφέροντας μέχρι σήμερα εντυπωσιακά στοιχεία για την πορεία της πόλης των Χανίων μέσα στον χρόνο. Κατά τον 4ο αι. π.Χ., ακριβώς στα νότια της ανασκαφής υψώθηκαν τα τείχη της ακρόπολης της Κυδωνίας. Καθώς η ανασκαφή πραγματοποιείται ακριβώς στον εσωτερικό χώρο των τειχών, το 2022 είχε έρθει στο φως θησαυρός 33 αργυρών νομισμάτων, κοπές 13 κρητικών πόλεων και της Λάρισας. Το 2023, σε μόλις 1 μ. απόσταση ανατολικά του προηγούμενου βρέθηκε δεύτερος θησαυρός 11 χρυσών και 26 αργυρών νομισμάτων (εικ. 7) .
Για την απόκρυψη των δύο θησαυρών είχε σκαφτεί η επιφάνεια του εδάφους μέχρι τα χαλαρά χώματα των αρχαϊκών επιχώσεων, όπου τοποθετήθηκαν. Τα 33 νομίσματα του 2022 περιέχονταν σε φθαρτό αντικείμενο, δερμάτινο ή υφασμάτινο πουγκί. Τα 37 νομίσματα του 2023 βρέθηκαν μέσα σε μικρό, πήλινο αγγείο (αρυτήρα) και είχαν συγκεντρωθεί σε δύο ξεχωριστές δεσμίδες, με τα αργυρά να καλύπτουν εν μέρει τα χρυσά (εικ. 8-9).
Είναι ένα μοναδικό νομισματικό σύνολο μέχρι σήμερα για την Κρήτη μεταξύ των λιγοστών θησαυρών παρόμοιας σύνθεσης από διαφορετικά πολύτιμα μέταλλα, γνωστών στον ελλαδικό χώρο αυτής της περιόδου. Πρόκειται για ένα σύνολο αποθησαυρισμού με επιλεγμένα, μεγάλης αξίας νομίσματα για εξασφάλιση στο άγνωστο μέλλον και με προτίμηση του κατόχου στο ισχυρό διεθνές νόμισμα του ελληνιστικού κόσμου. Περιλαμβάνει 11 χρυσούς στατήρες του τύπου του Μεγάλου Αλεξάνδρου και των διαδόχων του (εικ. 10).
Είναι διαφορετικές εκδόσεις του Αλεξάνδρου εν ζωή και κυρίως μεταθανάτιες κοπές είτε στο όνομα του Φιλίππου Γ’ Αρριδαίου, του Σελεύκου Α΄Νικάτορος και του Λυσιμάχου Θράκης, των νομισματοκοπείων Μακεδονίας (Αμφίπολης), Ασίας (Αβύδου, Λαμψάκου, Σάρδεων, Αράδου) κ.α. Ο ένας χρυσός στατήρας αντιστοιχούσε με την μηνιαία αμοιβή ενός μισθοφόρου.
Οι αργυρές κοπές (εικ. 11) είναι 15 στατήρες Ήλιδος, οι οποίοι κόπηκαν στην Ολυμπία κατά την διάρκεια Ολυμπιακών Αγώνων του 4ου αι. π.Χ., 2 δίδραχμα Κυρήνης (εικ. 12) , 1 κορινθιακός στατήρας Ανακτορίου Ακαρνανίας καθώς και εγχώριες κρητικές κοπές, 1 στατήρας Πραισού, 2 δραχμές Φαιστού, 1 δραχμή Υρτακίνας, 2 ψευδοαιγινήτικα ημίδραχμα Κυδωνίας και 2 πρώιμες εκδόσεις της Αίγινας με την απεικόνιση της θαλάσσιας και της χερσαίας χελώνας.
Η χρονολογία απόκρυψης (terminus postquem) είναι περί το 300-280 π.Χ. Οι δύο θησαυροί της Κυδωνίας υποδηλώνουν απόκρυψη αξιοσημείωτων ποσών μάλλον από μισθοφόρους, στον ελεύθερο χώρο πίσω από το τείχος της ακρόπολης της Κυδωνίας λόγω έκτακτης ανάγκης σε μια κρίσιμη ιστορική φάση της πόλης. Το νομισματικό σύνολο του 2023 βρίσκεται σε στάδιο καθαρισμού στα εργαστήρια συντήρησης της Εφορείας στο Αρχαιολογικό Μουσείο Χανίων.
Σημαντικότερο όλων είναι ότι η αναλυτική μελέτη του μοναδικού ευρήματος θα διαφωτίσει άγνωστη πτυχή της ιστορίας της πόλης στο τέλος και το πρώτο τέταρτο του 3ου αι. π.Χ. Με τις ανασκαφές αυτές, αργά, προσεκτικά και σταθερά η αρχαιολογική σκαπάνη προσπαθεί να διαβάσει την αρχαία ιστορία της πόλης των Χανίων και να συμπληρώσει τμήματα από τα μεγάλα κενά που δεν καλύπτουν οι γραπτές πηγές που έχουμε στην διάθεσή μας.
Το δεύτερο σημείο έρευνας κατά το 2023 υπήρξε το «οικόπεδο Λιονάκη-Βλαμάκη» επί της οδού Κανεβάρο. Τα αποτελέσματα είναι ιδιαίτερα αποκαλυπτικά σε σχέση με την κατοίκηση στο συγκεκριμένο σημείο κατά τη μινωική εποχή. Ήρθαν στο φως τμήματα κτισμάτων διαφόρων αρχιτεκτονικών φάσεων της μινωικής εποχής, στα δάπεδα των οποίων βρέθηκαν 10 αγγεία, κυρίως κύπελλα αλλά και άλλα σκεύη (εικ. 13-18).
Είναι σημαντικό ότι το 2023 εξακριβώθηκε ότι στο τμήμα κτηρίου με πλακόστρωτα δάπεδα και εσωτερικούς πλινθόκτιστους τοίχους που είχε αποκαλυφθεί από τον δρα Γιάννη Τζεδάκι το 1967 αντιστοιχούν και άλλα δωμάτια στα δυτικά και βορειοδυτικά, όπου εντάσσεται και το μαγειρείο που ανασκάφηκε το 2021 (εικ. 19-20). Ερυθρό κονίαμα διακοσμούσε τους τοίχους των επίσημων δωματίων. Η ανασκαφή υπήρξε καθοριστική για την επιβεβαίωση ότι η χρονολόγηση του συγκροτήματος που έχει έρθει στο φως στο συγκεκριμένο σημείο ανάγεται στην πρωτοανακτορική ή παλαιοανακτορική μινωική περίοδο (1900 – 1700 π.Χ.).
Το στοιχείο αυτό αποτελεί σπουδαίο γεγονός για τον ίδιο τον αρχαιολογικό χώρο του Καστελλιού και την ανάδειξή του. Μετά την έρευνα του 2023 μπορούμε να δηλώσουμε ότι παρά την αδυναμία καθολικής αποκάλυψης των αρχαιοτήτων στον λόφο Καστέλλι, καθώς αυτές είναι διάσπαρτα ορατές μόνο στους ανοιχτούς χώρους ανάμεσα στις σύγχρονες κατοικίες της πυκνοκατοικημένης περιοχής μιας διαχρονικής ακρόπολης, η συστηματική ανασκαφή προσφέρει σήμερα την δυνατότητα επίσκεψης και ανάδειξης τμημάτων και των τριών περιόδων του μινωικού ανακτορικού κέντρου των Χανίων: της παλαιοανακτορικής (ανασκαφή Λιονάκη/Βλαμάκη), της νεοανακτορικής (πλατεία Αγ. Αικατερίνης και ανασκαφή Μαθιουδάκη) και της τελικής ανακτορικής ή κρητομυκηναϊκής (ανασκαφή Κατρέ 1).
Η έρευνα του 2023 χρηματοδοτήθηκε από το Ινστιτούτο της Προϊστορίας του Αιγαίου (INSTAP) και υποστηρίχθηκε από την ΕΦΑ Χανίων/προϊσταμένη δρα Ελένη Παπαδοπούλου και από εθελοντές. Εκπρόσωπος της Εφορείας και κύρια συνεργάτιδα της ανασκαφής είναι η Ευτυχία Πρωτοπαπαδάκη συνεπικουρούμενη από τον αρχιτεχνίτη Μανώλη Τσιτσιρίδη. Στην έρευνα συμμετείχαν η αρχαιολόγος Ηρώ Τσιριντουλάκη και η φοιτήτρια αρχαιολογίας Έλενα Βασιλοπούλου
Αρχιτεχνίτες ήσαν ο Γιάννης Μπιτσάκης, ο Διονύσης Αλυφαντής και ο Νεκτάριος Μπαμπουνάκης και συντηρήτρια η Αλεξία Γραμματικάκη. Και κατά το 2023 οι καθηγητές Εμμ. Μανούτσογλου (γεωλόγος), Βλάσης Κουμούσης (πολιτικός μηχανικός) και Νόνη Μαραβελάκη (χημικός) πρόσφεραν την πολύτιμη βοήθειά τους στην ανασκαφή. Σταθερή είναι η συνεργασία της αρχαιοβοτανολόγου δρος Ανάγιας Σαρπάκη, η οποία ασχολείται με την μελέτη του αρχαιοβοτανικού υλικού με την συνδρομή του ξεναγού Σταύρου Σταυρουλάκη. Καταγραφή του κεραμεικού υλικού πραγματοποιήθηκε από τον αρχαιολόγο Γιάννη Λούλα.
Στον καθαρισμό, συντήρηση, ταύτιση και μελέτη των νομισμάτων εργάζονται η αρχαιολόγος της Εφορείας Μαρία Σκόρδου και η συντηρήτρια της Εφορείας Θεανώ Ανδρουλάκη, και στην ηλεκτρονική αποτύπωση της ανασκαφής και την επεξεργασία των σχεδίων, ο τοπογράφος Χαράλαμπος Ακρίβας και οι αρχιτέκτονες Ειρήνη Βλαζάκη και Άννα Τσιτωνάκη.
Σε τελικό στάδιο είναι οι αναλύσεις σημαντικού αριθμού δειγμάτων ξυλανθράκων από το στρώμα καταστροφής του μυκηναϊκού ανακτορικού συγκροτήματος, ενταγμένες σε διεθνές ερευνητικό πρόγραμμα με σκοπό τον προσδιορισμό του είδους του δένδρου, την δενδροχρονολόγηση και την ραδιοχρονολόγηση.
Στο πρόγραμμα συνεργάζονται το πανεπιστήμιο Nicolaus Copernicus στην Πολωνία και το Εθνικό και Καποδιστριακό Πανεπιστήμιο Αθηνών με επικεφαλής τον καθηγητή Tomasz Wazny και την δρα Αναστασία Χριστοπούλου αντίστοιχα και την συμμετοχή των δρ. Anna Elzanowska (Πολωνία), Jennifer Moody (ΗΠΑ) και Yasemin Özarslan (Τουρκία). zarpanews.gr
