Αντώνης Ε. Τσουρδαλάκης : Νέα ιστορικά στοιχεία για τους Άγιους Τέσσερις Μάρτυρες

Η εύρεση και παρουσίαση σήμερα των νέων ιστορικών τεκμηρίων αποτελεί ελάχιστο φόρο τιμής και απείρου σεβασμού στα πρόσωπα των Αγίων της γενέτειρας μου Μέλαμπες, Μανουήλ, Αγγελή, Γεωργίου και Νικολάου, ενόψει μάλιστα και της εορτής τους στις 28 του τρέχοντος μήνα.

Στη διάρκεια της πολυετούς έρευνας για τον εντοπισμό στοιχείων που αφορούν στην ιστορία της επαρχίας Αγίου Βασιλείου κατά την Οθωμανική περίοδο, προσπαθούσα να εντοπίσω -μεταξύ των άλλων- και στοιχεία σχετικά με τους Αγίους Τέσσερις Μάρτυρες.

Σήμερα λοιπόν αισθάνομαι την προσπάθεια αυτή να δικαιώνεται, αφού φέρνει στο φως σημαντικά ευρήματα, και άγνωστα ιστορικά στοιχεία.

Το πρώτο εύρημα έχει ήδη δημοσιευθεί στον τοπικό τύπο, στις 19/3/2021, με τίτλο: «Η συμβολή κορυφαίων οπλαρχηγών της Κρητικής Επανάστασης, στην ανέγερση του Ναού των Αγίων Τεσσάρων Μαρτύρων στην γενέτειρά τους». Πρόκειται για μια ευχαριστήρια επιστολή, που συντάχθηκε στις Μέλαμπες την 29η Ιανουαρίου του έτους 1886, και απευθύνεται στον Ηλία Ιωάννου Βλατάκη, κάτοικο Αθηνών, στον οποίο υποβάλλεται η παράκληση να μεταφέρει ευχαριστίες στα εν Αθήναις μέλη μιας Επιτροπής, που είχε αναλάβει την πρωτοβουλία συγκέντρωσης χρημάτων , προκειμένου να κτιστεί η πρώτη εκκλησία των Αγίων στη γενέτειρά τους. Μέλη της Επιτροπής ήσαν οι: Χατζημιχάλης Γιάνναρης, αρχηγός της κρητικής επανάστασης του 1866, ο Μαθιός Μυλωνογιαννάκης, αρχηγός της περιοχής του Αποκόρωνα, ο Νικόλαος Νικολούδης οπλαρχηγός από τους Λάκκους Χανίων, ο Παπα-Μαρουλιανός κατά κόσμον Εμμανουήλ Ανδρεδάκης, αρχηγός της περιοχής Ρεθύμνου, και η μοναχή Θεονύμφη Σταματάκη, αγνώστων λοιπών στοιχείων.

Η ιστορική έρευνα όμως συνεχίστηκε με επισκέψεις σε βιβλιοθήκες, μουσεία, ιστορικούς και θρησκευτικούς χώρους, αλλά και με μελέτη αρχείων και συλλογών. Με πολλή ικανοποίηση, θέλω να πω, ότι εντόπισα και πάλι σε ιστορική πηγή, εκτός Κρήτης, και δεύτερο, άγνωστο, σημαντικό έγγραφο με σαφή αναφορά στους Αγίους Τέσσερις Μάρτυρες,
Πρόκειται για πιστοποιητικό, με χρονολογία 14η Ιουνίου 1865, το οποίο εκδόθηκε μετά από αίτηση του Ιωάννη Βλατάκη, υιού του αγίου Μάρτυρα Εμμανουήλ, και υποβάλλεται στην εν Αθήναις εξεταστική Επιτροπή αγώνος.
Στο έγγραφο αυτό παρουσιάζονται στοιχεία που αφορούν τόσο τον ίδιο τον αιτούντα Ιωάννη Εμμ. Βλατάκη όσο και τον πατέρα του Εμμανουήλ Βλατάκη , Μάρτυρα Μανουήλ, έναν εκ των Αγίων 4 Μαρτύρων. Στο πιστοποιητικό περιγράφεται εν συντομία η αιχμαλωσία του Ιωάννου Εμμ. Βλατάκη και η συμμετοχή του πατρός αυτού Εμμανουήλ στον υπέρ πίστεως και πατρίδος αγώνα του 1821, στοιχεία που βεβαιώνονται από τους 5 ιερείς των Μελάμπων, τον Μητροπολίτη Λάμπης και Σφακίων Παϊσιο, τους Προεστούς των Μελάμπων, πολλοί από τους οποίους είχαν ζήσει τα επαναστατικά γεγονότα του 1821. Να σημειώσουμε ότι το κύρος του εγγράφου – πιστοποιητικού αυξάνουν οι υπογραφές των Δημογερόντων του Ρεθύμνου και του Ελληνικού Προξενείου , που το συνοδεύουν.

Το πιστοποιητικό σε ακριβή απόδοση του πρωτοτύπου έχει ως εξής:
Πιστοποιητικόν
Βεβαιοῦμεν οἱ ὑπογεγραμμένοι ἐν καθαρᾷ συνειδήσει καί ἀληθείᾳ καί ἒχοντες ὑπ’ ὂψιν τάς ποινάς, δι’ ὧν ὁ τῆς πολιτείας ὡς καί ὁ θεῖος νόμος τιμωρεῖ τήν ψευδῆ μαρτυρίαν:
Αον) ὃτι ὁ Ἰωάννης Βλατάκης ἐκ τοῦ χωρίου Μέλαμπες τῆς ἐπαρχίας τοῦ Ἁγίου Βασιλείου τῆς Κρήτης εἷναι ὑιός γνήσιος καί μόνος κληρονόμος τοῦ ἐν μακαρίᾳ τῇ λήξει Ἐμμανουήλ, τοῦ ἐν ἒτει 1824 ἐν Ῥεθύμνῳ ἀθλήσαντος καί ὑποστάντος τόν μαρτυρικόν θάνατον, ἠχμαλωτίσθη κατά τήν ἐπιδρομήν τῶν Αἰγυπτίων ἐν τῇ νήσῳ καί μόλις μετά τινων ἐτῶν πολυπαθῆ καί ἀφόρητον αίχμαλωσίαν ἐλυτρώθη καί ἐπανῆλθεν εἰς τήν πατρίδα του.
Βον) ὃτι ὁ πατήρ τοῦ αὐτοῦ Ἰωάννου Βλατάκη, Ἐμμανουήλ, ἐκ γονέων ὀρθοδόξων χριστιανῶν ἐν κρυπτῷ , δράξας καί οὗτος τά ὃπλα κατά τήν Ἑλλην. ἐθνεγερσίαν ἐν ἒτει 1821 καί ἡρωϊκῶς ἀγωνισθείς κατά τόν ὑπέρ πίστεως και πατρίδος ἀγῶνα συνελἠφθη ἐπί τέλους κατά τό ἒτος 1824 παρά τῶν Ὀθωμανῶν μετά τοῦ ἑτέρου ἀδελφοῦ αὑτοῦ Ἀγγελῆ, ὑφ’ ὧν ἐκβιαζόμενος νά ἐξομώσῃ τό πάτριον δόγμα καί ἀσπασθεῖ τό ἲδιον αὑτών, ἀλλά καί τάς κολακευτικάς αὑτῶν ὑποσχέσεις καί τάς ἐπικειμένας δεινοτάτας βασάνους περιφρονῶν καί εἰς τήν πάτριον Χριστ. θρησκείαν ἐμμένων ἀσάλευτος , παρεδόθη ἐπί τέλους εἰς χεῖρας τῶν δημίων ὑποστάς μαρτυρικόν πλήρη βασάνων θάνατον ὑπέρ πίστεως καί πατρίδος μετά τοῦ μνημονευθέντος ἀδελφοῦ του Ἀγγελῆ καί δύο ἑτέρων Γεωργίου καί Νικολάου, ἐξαδέλφων, μεθ’ ὧν δικαίως άπολαύουσιν ἐν τῇ Νήσῳ τιμῶν ἰσαγίων, άνακηρυχθέντες νέοι μάρτυρες καί ἃγιοι ὑπό τῆς Ἐκκλησίας.
Ἐγένετο ὃθεν εἰς ἒνδειξιν τό παρόν νά χρησιμεύσῃ εἰς τόν Κύριον Ἰωάννην Ἐμμ. Βλατάκην ὃπου δεῖ.
Ἐν χωρίῳ Μέλαμπες τήν 16 Ἰουνίου 1865
Οἱ ἱερεῖς
π. Μανουήλ Χριστοφοράκης, π. Νικόλαος Αυγουστάκης, π. Γεώργιος Φουτάκης , π. Δημήτριος Μελιδονιώτης , π. Μιχαήλος Μελιδονιώτης
Ὁ Λάμπης καί Σφακίων Παΐσιος ἐπιβεβαιοί
Οἱ προεστοί
Καπετάν Δημήτριος Φωτάκης, Μανουήλ Γ. Παππαδάκης , Χαρίτος Μελιδονιώτης, Γιώργιος Νικολιδάκης, Νικόλαος Παπαδοδημητράκης
Ἰωάννης Φασατάκης, Κωνσταντίνος Μαμαλάκης, Ἠλίας Τρουλινάκης
Δημογεροντία τοῦ τμήματος Ῥεθύμνης ἐπικυροῖ τήν γνησιότητα τῶν ἐν τῷ παρόντι ἐγγράφῳ δέκα τριῶν ὑπογραφῶν, τῶν πέντε ἱερέων καί ὀκτώ προεστώτων τοῦ χωρίου Μέλαμπες βεβαιωθεῖσα περί τῆς ταυτότητος αὐτῶν.
Ἐν Ῥεθύμνῃ τήν 18 Ἰουνίου 1865
Ἐπιβεβαιούν Οἱ Δημογέροντες
Ν. Μ. Γραμματικάκης, Ἀνδρέας Καθαράκης, Μανουήλ Κορωνάκης , Γεώργιος Μαραβελάκης
Ἐκ τοῦ προξενικοῦ πράκτορος τῆς Ἑλλάδος εἰς Ῥέθυμνον ἐπικυροῦται τό γνήσιον τῆς ὑπογραφῆς, τοῦ Ἀρχιερέως Ῥεθύμνης κ’ Αὐλοποτάμου, τῶν ἂνω τεσσάρων ὑπογεγραμμένων Δημογερόντων, καθώς καί τῆς Σφραγῖδος τῆς Δημογεροντίας
Ἐν Ῥεθύμνῃ τήν 18 Ἰουνίου 1865
Ὁ προξενικός πράκτωρ τῆς Ἑλλάδος
(υπογραφή δυσανάγνωστη)
Από το παραπάνω έγγραφο εξάγονται πολλά και άκρως ενδιαφέροντα νέα στοιχεία αλλά και συμπεράσματα. Σημαντικότερα αυτών είναι τα εξής:
1. Καθίσταται απερίφραστα σαφής και ξεκάθαρη η αγωνιστική δράση του Μάρτυρα Εμμανουήλ, αλλά και των υπολοίπων Μαρτύρων, την περίοδο της επανάστασης του 1821, στην οποία συμμετείχαν ενεργά, πολεμήσαντες κατά των Οθωμανών.

2. Επιβεβαιώνονται οι εκβιασμοί και οι δελεαστικές προτάσεις των Τούρκων προς τους Αγίους, προκειμένου να αρνηθούν την Ορθόδοξη Χριστιανική πίστη και να επανέλθουν στον Μωαμεθανισμό.

3. Προσδιορίζεται το μέγεθος των φρικτών βασανιστηρίων που υπέμειναν οι Άγιοι έως τη στιγμή του αποκεφαλισμού τους, αναδεικνύοντας και τη διττή στόχευση του αγώνα και της θυσίας τους: «υπέρ πίστεως και πατρίδος», που διαχρονικά αποτελούσε το ασίγαστο κίνητρο στην αναγέννηση του έθνους μας.

4. Αποκαθίσταται η ιστορική ανακρίβεια της άποψης, που σχετίζεται με την πληροφορία το Άγγλου περιηγητή Ρόμπερτ Πάσλεϊ, περί τριών μόνο αποκεφαλισθέντων Μαρτύρων έξω από τη Μεγάλη Πόρτα Ρεθύμνου, συνδέοντας και συγχέοντας τον τέταρτο Μάρτυρα -Νικόλαο Βλατάκη- με άλλον συνώνυμο του , που σκοτώθηκε μαχόμενος στον Πύργο της Μονής Οδηγήτριας με τον Ξωπατέρα, το 1828 . Όπως προκύπτει από το πιστοποιητικό, οι αγωνιστές που αποκεφαλίστηκαν στο Ρέθυμνο και την ίδια ημέρα ήταν τέσσερις.
Να προσθέσομε, επίσης, ότι για τον έτερο εκ Μελάμπων αγωνιστή Νικόλαο Βλατάκη, εντοπίσαμε, στην ίδια πηγή με το παραπάνω πιστοποιητικό, και άλλο έγγραφο, της ίδιας περιόδου, που περιγράφει πλήρως τη δράση και τα γεγονότα του θανάτου του ( του Νικολάου Βλατάκη) στη διάρκεια της Μάχης στον Πύργο της Οδηγήτριας με τον Ξωπατέρα, με παράθεση πλήθους στοιχείων από τη ζωή και τη δράση του. Στο εν λόγω έγγραφο το οποίο συντάχθηκε το ίδιο έτος 1865, ΟΥΔΕΜΙΑ αναφορά γίνεται για αγιοποίησή του, γεγονός που αν συνέβαινε θα έπρεπε να παρουσιάζεται και να τονίζεται πρωτίστως.
Σημειωτέον ότι το εν λόγω έγγραφο , που αναφέρεται στον Νικόλαο Βλατάκη της Οδηγήτριας, πρόκειται να το δημοσιεύσουμε στο προσεχές διάστημα.
5. Εκτός των παραπάνω πληροφοριών, όμως, προκύπτουν επίσης σημαντικά ιστορικά στοιχεία σχετικά και με πρόσωπα του κλήρου, της τοπικής διοίκησης και της Δημογεροντίας, σε επίπεδο Ρεθύμνου το 1865.
Ειδικότερα για τον υπογράφοντα Καπετάν Δημήτριο Φωτάκη, να διευκρινίσουμε ότι είναι πρόσωπο το όποιο έπαιξε πρωταγωνιστικό ρόλο στην Μάχη των Μελάμπων, αφού πρώτος αντιλήφθηκε τη στρατιά του Χάνιαλη, η οποία προσέγγιζε νύχτα, παραμονή του Πάσχα, με σκοπό να καταστρέψει τις Μέλαμπες, και εγκαίρως ενημέρωσε τους κατοίκους του χωριού, γεγονός που επέσπευσε την εκκένωση του σώζοντας έτσι εκατοντάδες ψυχές. Γι’ αυτήν του την πράξη ασφαλώς, στη συνέχεια, αναγνωρίσθηκε ως Καπετάνιος και εκλέχθηκε «προεστώς».
6. Κοντολογίς, θεωρούμε ότι η σπουδαιότητα του εγγράφου αυτού είναι εξόχως σημαντική, αφού παρέχει πολλά ιστορικά νέα στοιχεία από την συγκεκριμένη εποχή, και κυρίως γιατί αποτελεί την πρώτη γραπτή αναφορά του μαρτυρίου των εκ Μελάμπων Αγίων 4 Μαρτύρων, μετά φυσικά από το Συναξάρι τους. Οι αναφορές στο Συναξάρι των Αγίων επιβεβαιώνονται πλήρως από τα στοιχεία που περιέχονται στο Πιστοποιητικό, για το βίο και το μαρτύριό τους.
Ολοκληρώνοντας την παρουσίαση του άγνωστου έως τώρα ιστορικού αυτού εγγράφου, και με αφορμή την εορτή των Αγίων Τεσσάρων Εμμανουήλ, Αγγελή, Γεωργίου και Νικολάου, καυχημάτων των Μελάμπων, του Ρεθύμνου αλλά και ολόκληρης της Κρήτης, να ευχηθούμε οι Άγιοι να είναι βοήθειά μας, να παραμείνουν αιώνια Ελληνοχριστιανικά σύμβολά μας και να συνεχίσουν να εμπνέουν και να καθοδηγούν όλους τους Ελληνόψυχους Χριστιανούς.
Χρόνια Πολλά !!

Αντώνης Ε. Τσουρδαλάκης
Καθηγητής Βθμιας Εκπ/σης Ρεθύμνου