Υπερτουρισμός, η λέξη-καραμέλα του καλοκαιριού: Πώς η Νότια Ευρώπη «σιχάθηκε» τους τουρίστες

Ο υπερτουρισμός είχε φέτος την τιμητική του στα αφιερώματα των διεθνών ΜΜΕ, με την Ελλάδα να πρωταγωνιστεί. Eκτός όμως από τα αναθέματα, αναζητούνται λύσεις. Τι κανουν άλλες χώρες

Ο υπερτουρισμός και τα δεινά του είναι από τα πιο πολυσυζητημένα θέματα του φετινού καλοκαιριού, με την Ελλάδα να πρωταγωνιστεί σταθερά στα αφιερώματα των διεθνών ΜΜΕ.

Μετά την Guardian, το Βloomberg, το Fortune, τον Economist, αυτή τη φορά το νέο χτύπημα έρχεται από το Politico, κατονομάζοντας την Αθήνα ως μία από τις πόλεις που πλήττει ο υπερτουρισμός.

Τα «ταξίδια εκδίκησης» ικανοποιούν την όρεξη για καταναλωτική εκτόνωση, που στη θέση των προϊόντων τοποθετεί την κατανάλωση εμπειριών

«Ο ευρωπαϊκός Νότος έχει »σιχαθεί» τους τουρίστες», είναι ο καυστικός τίτλος του ρεπορτάζ. Όπως αναφέρεται, μία από τις αιτίες για την υπέμετρη αύξηση της τουριστικής κίνησης είναι η δίψα για τα λεγόμενα «ταξίδια εκδίκησης» (revenge travel).

Τι είναι τα «ταξίδια εκδίκησης»
Πρόκειται για έναν όρο που πρωτοεμφανίστηκε την περίοδο 2021-2022, με τη σταδιακή άρση των περιοριστικών μέτρων που είχαν επιβληθεί στο ξέσπασμα της πανδημίας.

Μολονότι η λέξη «εκδίκηση» έχει αρνητική χροιά, η τάση περιγράφει την ανάγκη των ανθρώπων να «ξανακερδίσουν τον χαμένο χρόνο», των μηνών του εγκλεισμού. Το άνοιγμα των συνόρων συνδυάστηκε με άνοδο της ταξιδιωτικής κίνησης, αύξηση στις τιμές των εισιτηρίων και των καταλυμάτων, επομένως και στα κέρδη των μεγάλων αεροπορικών εταιριών και τουριστικών πρακτορείων. Τα «ταξίδια εκδίκησης» ικανοποιούν την όρεξη για καταναλωτική εκτόνωση, που στη θέση των προϊόντων τοποθετεί την κατανάλωση εμπειριών.

Φέτος το Bloomberg βιάστηκε να κηρύξει το «τέλος των ταξιδιών της εκδίκσης» διακρίνοντας σημάδια κάμψης. Η κλιματική κρίση, οι ακραίοι καύσωνες, οι πολύωρες καθυστερήσεις στα διεθνή αεροδρόμια, οι συνεχείς ανατιμήσεις και η άνοδος του κόστους ζωής, δοκιμάζουν τις αντοχές των ταξιδιωτών και προβληματίζουν τους διεθνείς «παίκτες» του τουριστικού κλάδου.

Ο υπερτουρισμός ως «καραμέλα»
Η ξαφνική ανακάλυψη, σε βαθμό υπερπροβολής, της μάστιγας του «υπερτουρισμού», δεν είναι μόνο δείγμα ευαισθητοποίησης για τις αρνητικές επιπτώσεις της ασύμμετρης τουριστικής ανάπτυξης. Αντανακλά και την τάση της παγκόσμιας βιομηχανίας του τουρισμού να επανασχεδιάσει το προϊόν που πουλάει, για να διατηρήσει την κερδοφορία της. Είναι ένας τρόπος, να «αλλάξουν όλα, για να μείνουν όλα τα ίδια».

Αυτό δεν σημαίνει ότι οι αντιδράσεις του κόσμου ενάντια στον υπερτουρισμό είναι δεν εδράζονται σε πραγματικά αίτια.

Οι σκηνές με τους πολίτες της Βαρκελώνης να ραντίζουν με νεροπίστολα τους τουρίστες, που έγιναν viral φέτος το καλοκαίρι, εκφράζουν μια αυθόρμητη τάση αντίστασης στην οικονομική βία του τουρισμού: Την άνοδο των τιμών των ενοικίων και των κατοικιών, την αλλαγή στη φυσιογνωμία ολόκληρων περιοχών, που δε γεννά μόνο νικητές αλλά και χαμένους. Σε κάθε μικροϊδιοκτήτη που έχει ένα airbnb και το νοικιάζει για να συμπληρώσει το εισόδημα του, αντιστοιχούν δεκάδες μη-ιδιοκτήτες που δεν μπορούν να νοικιάσουν ούτε δυάρι με το μισθό που παίρνουν.

Στην Πάρο δίκτυα πολιτών καταγράφουν τις πισίνες, που στραγγίζουν τους υδάτινους πόρους των νησιών του Αιγαίου

Τα μεροκάματα των νέων, και λιγότερο νέων, που δουλεύουν σεζόν, σε νησιά που δεν θα μπορούσαν να επισκεφθούν ως τουρίστες, μπορεί να μοιάζουν «ευκαιρία» – μαζί με τα «μαύρα» κάτω από το τραπέζι, κερδίζονται όμως με εξουθενωτικά ωράρια και συνθήκες άγριας εργασιακής εκμετάλλευσης.

Η λειψυδρία που μαστίζει όχι μόνο τα νησιά και την περιφέρεια, αλλά και τις αστικές περιοχές, οφείλεται σε μεγάλο βαθμό στην υπερκατανάλωση νερού για να «ποτιστούν» τα ξενοδοχειακά μεγαθήρια, οι κήποι με το γκαζόν, οι πισίνες και τα γήπεδα γκολφ που χτίζονται σε άνυδρες περιοχές.

Στη Σικελία, που μαστίζεται από την ξηρασία, ορισμένες πόλεις έχουν αρχίσει να διώχνουν τους τουρίστες λόγω της λειψυδρίας. Στην Πάρο δίκτυα πολιτών καταγράφουν τις πισίνες, που στραγγίζουν τους υδάτινους πόρους των νησιών του Αιγαίου.

Βασικός πυλώνας της οικονομίας
Οι κυβερνήσεις, από την πλευρά τους, είναι λιγότερο διατεθειμένες να εφαρμόσουν βιώσιμα μέτρα, σημειώνει το ρεπορτάζ του διεθνούς Μέσου. Για πολλές χώρες της ΕΕ, ιδίως αυτές της νότιας Ευρώπης, ο τουρισμός αποτελεί βασικό πυλώνα της οικονομίας τους: 11,3% για την Κροατία και μεταξύ 6 και 8% για την Πορτογαλία, την Ελλάδα, την Ισπανία και την Ιταλία, σύμφωνα με ανάλυση της Allianz.

Εν μέρει λόγω του τουρισμού, η Ισπανία, η Πορτογαλία και η Ελλάδα – που επί μακρόν ήταν οι ουραγοί μεταξύ των μεγάλων οικονομιών της Ευρώπης – ξεπέρασαν τις επιδόσεις της υπόλοιπης ΕΕ το 2023. Ενώ το ΑΕΠ σε όλο το μπλοκ αυξήθηκε κατά 0,5%, οι οικονομίες της Πορτογαλίας, της Ελλάδας και της Ισπανίας σημείωσαν ποσοστά άνω του 2%.

Αντιτουριστική διαμαρτυρία στη Βαρκελώνη

Αντιτουριστικές διαμαρτυρίες
«Αυτό που τώρα καταγράφουν τα Μέσα Ενημέρωσης, είναι κάτι που αρχίσαμε να βλέπουμε και πριν από την πανδημία», δήλωσε η Sandra Carvão, διευθύντρια ανταγωνιστικότητας στην υπηρεσία τουρισμού των Ηνωμένων Εθνών. «Ήδη από τότε, είχαμε δει κινήματα και διαμαρτυρίες κατά του τουρισμού σε μια σειρά προορισμούς. Τώρα τις βλέπουμε να επιστρέφουν», συμπλήρωσε.

Η μεγαλύτερη αντιτουριστική διαμαρτυρία του καλοκαιριού ήταν η συγκέντρωση περίπου 20.000 ακτιβιστών, στην Πάλμα Ντε Μαγιόρκα, στα τέλη Ιουλίου, Οι συγκεντρωμένοι ζήτησαν την αλλαγή ενός τουριστικού μοντέλου που, όπως λένε, βλάπτει τις Βαλεαρίδες Νήσους – Μαγιόρκα, Μινόρκα και Ίμπιζα.

Το 2023, ο συνολικός αριθμός των τουριστών στις Βαλεαρίδες ανήλθε σε 14,4 εκατομμύρια – ένας εξωφρενικός αριθμός για τα νησιά που έχουν όλο το χρόνο συνολικό πληθυσμό περίπου 1,2 εκατομμυρίων κατοίκων.

Αντιτουριστικές διαμαρτυρίες έχουν επίσης πραγματοποιηθεί σε πόλεις σε όλη την Ισπανία, μεταξύ άλλων στη Μαδρίτη, τη Μάλαγα, τη Γρανάδα και το Αλικάντε. Εκτός της Ισπανίας, τουριστικά hotspots όπως η Πορτογαλία, η Ιταλία και η Ελλάδα έχουν βιώσει διαμαρτυρίες διαφόρων βαθμών.

Περιοριστικά μέτρα
Οι πόλεις καταπολεμούν τον υπερτουρισμό με πρόστιμα, τέλη και απαγορεύσεις – με διαφορετικό βαθμό επιτυχίας.

Ορισμένες έχουν εφαρμόσει περιοριστικούς κανόνες για να αποτρέψουν τους τουρίστες: απαγορεύονται οι selfies σε περιοχές της ιταλικής πόλης Πορτοφίνο, απαγορεύεται το κάθισμα στα ισπανικά σκαλιά στη Ρώμη. Απαγορεύονται τα μεγάλα κρουαζιερόπλοια στο Ντουμπρόβνικ της Κροατίας, ενώ όρια βάζει πλέον και η Σαντορίνη.

Στο Τσίνκουε Τέρε, της ιταλικής Ριβιέρας, απαγορεύονται οι σαγιονάρες, με πρόστιμο που φτάνει από 50 ως και 2.500 ευρώ. Όχι για λόγους αισθητικής αλλά επειδή οι τουρίστες γκρεμοτσακίζονται στα απότομα μονοπάτια των πανέμορφων χωριών. Στη Βενετία, οι αρχές εισήγαγαν ένα συμβολικό τέλος εισόδου 5 ευρώ για να περιορίσουν τον αριθμό των τουριστών. Το μέτρο, ωστόσο, απέτυχε. ίθετα υποδαύλισε περαιτέρω διαμαρτυρίες από τους ντόπιους που ισχυρίστηκαν ότι η πόλη έχει μετατραπεί σε θεματικό πάρκο.

Κάποιοι εισάγουν πιο ρηξικέλευθα μέτρα: Ο δήμαρχος της Βαρκελώνης ανακοίνωσε τον Ιούνιο ότι η πόλη θα διακόψει τις βραχυχρόνιες ενοικιάσεις διαμερισμάτων σε τουρίστες μέχρι το 2028, μήπως βάλει φρένο στη στεγαστική κρίση.

Παρόμοια μέτρα έχουν εγκρίνει τα Κανάρια Νησιά, το Βερολίνο και η Λισαβόνα.

Θετικές λύσεις
Σύμφωνα με την Carvão, μια επιτυχημένη τουριστική στρατηγική πρέπει να εστιάζει στην ισορροπία των οικονομικών, κοινωνικών και περιβαλλοντικών επιπτώσεων και πρέπει να λαμβάνει υπόψη το επίπεδο της ζήτησης καθώς και τη φέρουσα ικανότητα του προορισμού (όσον αφορά το μέγεθος της πόλης, τις υποδομές ή τους πόρους).

Η Carvão ανέφερε το Άμστερνταμ ως παράδειγμα πόλης που βρίσκεται σε καλό δρόμο για να θέσει υπό έλεγχο τον τουρισμό.

Η πόλη, η οποία έχει αποκτήσει τη φήμη της πρωτεύουσας των πάρτι της Ευρώπης, απαγόρευσε το κάπνισμα κάνναβης στην περιοχή με τα «κόκκινα φανάρια». Παράλληλα ξεκίνησε μια διαφημιστική εκστρατεία «απώθησης» των νέων τουριστών, ιδίως από την Αγγλία, που έρχονται με άγριες διαθέσεις, να μείνουν μακριά, αν δεν θέλουν να φύγουν με τσουχτερά πρόστιμα για δημοσια μέθη και ανάρμοστη συμπεριφορά.

Κάποιοι άλλοι επιλέγουν θετικά μέτρα ανταμοιβής των «περιβαλλοντικά συνειδητοποιημένων» τουριστών. Στην Κοπεγχάγη όσοι μετακινούνται με ποδήλατο ή με τα μέσα μέσα μαζικής μεταφοράς ή συλλέγουν σκουπίδια μπορεί να κερδίσουν από ένα δωρεάν φλιτζάνι καφέ μέχρι δωρεάν είσοδο σε ένα μουσείο.