Ψύχωση και αυτοάνοσες παθήσεις: Το περιστατικό που άνοιξε νέους ορίζοντες στην Ψυχιατρική

Η νεαρή γυναίκα ήταν κατατονική, κολλημένη πάντα στην ίδια θέση στο γραφείο των νοσοόμων. Ακίνητη, χωρίς να ανοιγοκλείνει τα μάτια, χωρίς καν να γνωρίζει ποια ήταν ή πού βρισκόταν.

Το όνομά της, Έιπριλ Μπάρελ.

Πριν χρειαστεί να νοσηλευτεί σε ψυχιατρικό ίδρυμα, η Έιπριλ ήταν εξωστρεφές άτομο και άριστη φοιτήτρια Λογιστικής στο Πανεπιστήμιο του Μέριλαντ στο Ιστ Σορ. Εκδήλωσε όμως ψύχωση έπειτα από ένα τραυματικό συμβάν στα 21 της χρόνια και χάθηκε σε έναν κόσμο οπτικών και ακουστικών παραισθήσεων. Δεν μπορούσε πλέον ούτε να επικοινωνεί ούτε να αυτοεξυπηρετείται.

Η Έιπριλ διαγνώστηκε με μια σοβαρή μορφή σχιζοφρένειας –μια δύσκολη ψυχική νόσος που πλήττει περίπου το 1% του παγκόσμιου πληθυσμού και αλλοιώνει τη συμπεριφορά και την αντίληψη της πραγματικότητας.

«Ηταν η πρώτη ασθενής που είδα ποτέ» λέει στην Washington Post o Σάντερ Μαρξ, διευθυντής του Τμήματος Ψυχιατρικής Ακριβείας στο Πανεπιστήμιο Κολούμπια, ο οποίος ήταν ακόμη φοιτητής Ιατρικής το 2000 όταν πρωτοσυνάντησε την Έιπριλ. «Παραμένει ακόμη και σήμερα η πιο βαριά ασθενής που έχω δει ποτέ».

Θα περνούσαν περίπου δύο ακόμη δεκαετίες προτού οι δρόμοι τους διασταυρωθούν ξανά. Το 2018 μια άλλη τυχαία συνάντηση του δρ Μαρξ και της Έιπριλ οδήγησε σε μια αναπάντεχη διάγνωση, που θύμιζε σκηνή από το γνωστό βιβλίο «Ξυπνήματα», το οποίο μεταφέρθηκε με επιτυχία στον κινηματογράφο το 1990 και αφορούσε το «ξύπνημα» κατατονικών ασθενών.

Ο Μαρξ και οι συνεργάτες του ανακάλυψαν ότι, παρόλο η Έιπριλ είχε όλα τα κλινικά σημάδια της σχιζοφρένειας, έπασχε επίσης από λύκο, μια αυτοάνοση διαταραχή που έκανε το ανοσοποιητικό της σύστημα να επιτίθεται στον εγκέφαλό της.

Έπειτα από μερικούς μήνες στοχευμένης φαρμακευτικής θεραπείας, η Έιπριλ ξύπνησε και άρχισε να βρίσκει τον εαυτό της.

Η περίπτωσή της δημιουργεί ελπίδες και για άλλους ασθενείς. Ερευνητές του κρατικού συστήματος ψυχιατρικής φροντίδας στη Νέα Υόρκη έχουν εντοπίσει περίπου 200 ασθενείς με αυτοάνοσα νοσήματα –πολλοί από τους οποίους ζουν σε ιδρύματα- που ενδεχομένως θα ωφελούνταν από τη θεραπεία.

Παρόμοιες έρευνες βρίσκονται σε εξέλιξη στη Βρετανία και τη Γερμανία, όπου εξετάζεται το κατά πόσο τα αυτοάνοσα και φλεγμονώδη νοσήματα μπορεί να σχετίζονται με περισσότερες ψυχικές νόσους.

Έρευνες για τη σχέση ψυχικών παθήσεων με αυτοάνοσα νοσήματα πραγματοποιούνται στις ΗΠΑ με χρηματοδότηση του Ιδρύματος Σταύρος Νιάρχος (ΑΠΕ-ΜΠΕ)

Χάνοντας την Έιπριλ
Ως έφηβη στη Βαλτιμόρη, η Έιπριλ ζούσε με τον πατέρα της, πρώην στρατιωτικό, τη μητριά της και τα έξι αδέλφια της. Ήταν άριστη μαθήτρια, αγαπούσε πολύ τα μαθηματικά και ιδιαίτερα τους υπολογισμούς, γι’ αυτό και βοηθούσε τον πατέρα της με όλα τα λογιστικά του. Επαιζε βόλεϊ στο λύκειο, είχε πολλά ταλέντα. «Η Έιπριλ ήταν άριστη σε πολλά πεδία. Ηταν φιλική, εξωστρεφής. Αγαπούσε τη ζωή» ανέφερε ο μεγαλύτερος ετεροθαλής αδελφός της, Γκάι Μπάρελ.

Ήταν το 1995 όταν η οικογένειά της έλαβε ένα εφιαλτικό τηλεφώνημα από τους καθηγητές της στο πανεπιστήμιο όπου σπούδαζε λογιστική. Δεν επικοινωνούσε με το περιβάλλον της και είχε εισαχθεί για νοσηλεία. Αιτία φαίνεται ότι στάθηκε μια τραυματική εμπειρία, η οποία δεν περιγράφεται στην εφημερίδα προκειμένου να προστατευθεί η ιδιωτικότητα της ασθενούς.

Έπειτα από μερικούς μήνες βραχείας νοσηλείας σε ψυχιατρική κλινική, ήρθε η διάγνωση της σχιζοφρένειας. Η Έιπριλ χρειαζόταν μόνιμη φροντίδα, έτσι το 2000 εισήχθη στο Ψυχιατρικό Κέντρο Pilgrim. Η οικογένειά της την επισκεπτόταν όσο πιο συχνά μπορούσε, κάνοντας με το αυτοκίνητο την τετράωρη διαδρομή από το Μέριλαντ στο Λονγκ Αϊλαντ.

Όμως η Έιπριλ ήταν πλέον κλειδωμένη στον κόσμο της ψύχωσης. Συχνά «ζωγράφιζε» με τα δάχτυλά της στον αέρα, μάλλον αριθμούς, και μιλούσε στον εαυτό της για οικονομικές συναλλαγές. Δεν αναγνώριζε κανέναν, ούτε καν την οικογένειά της. Δεν ήθελε να την αγγίζουν, να την αγκαλιάζουν, να τη φιλούν.

Όταν ήρθε η Έιπριλ διαγνώστηκε με σχιζοφρένεια, Μαρξ ήταν ακόμη ένας υποσχόμενος φοιτητής Ιατρικής στο Πανεπιστήμιο του Άμστερνταμ. Το 2000, ως υπότροφος του Ιδρύματος Fulbright, βρέθηκε στο πολιτειακό Ψυχιατρικό Κέντρο Pilgrim, όπου τη συνάντησε για πρώτη φορά. Εκείνη η πρώτη συνάντηση τον σημάδεψε. «Απλώς κοιτούσε το κενό. Δεν έκανε μπάνιο, δεν έβγαινε έξω, δεν γελούσε ποτέ» είπε ο Μαρξ. Ως φοιτητής δεν ήταν σε θέση να τη βοηθήσει. Προχώρησε επαγγελματικά, αλλά πάντα το μυαλό του γυρνούσε σε αυτή τη γυναίκα που παρέμενε «παγωμένη» στην ίδια θέση στο ίδρυμα.

…και ξαναβρίσκοντάς τη
Σχεδόν δύο δεκαετίες αργότερα, ο Μαρξ είχε δικό του εργαστήριο στις ΗΠΑ και οι συνεργάτες του παρακολουθούσαν ασθενείς στο Κέντρο Pilgrim. Σε μια απίθανη σύμπτωση, ένας εκπαιδευόμενος τού μίλησε για μια κατατονική ασθενή που βρισκόταν συνεχώς στο γραφείο των νοσοκόμων κοιτάζοντας το κενό. Τότε ο Μαρξ τον ρώτησε: «Μήπως τη λένε Έιπριλ;».

Έμεινε άναυδος μόλις άκουσε ότι ελάχιστα είχαν αλλάξει για αυτή την ασθενή μετά από 20 χρόνια, παρότι είχε υποβληθεί σε πλήθος διαφορετικών θεραπειών – αντιψυχωτικά, σταθεροποιητές της διάθεσης, ηλεκτροσπασμοθεραπεία.

Ο Μαρξ έλαβε τη συγκατάθεση της οικογένειας προκειμένου να διεξαγάγει νέες ενδελεχείς εξετάσεις στην ασθενή. Συγκέντρωσε μια ομάδα περισσότερων από 70 ειδικών από όλον τον κόσμο –νευροψυχιάτρους, νευρολόγους, νευροανοσολόγους, ρευματολόγους– προκειμένου να ψάξει εξονυχιστικά την περίπτωση της Έιπριλ.

Οι εξετάσεις αίματός της ήταν οι πρώτες που έδωσαν στοιχεία, καθώς έδειξαν ότι το ανοσοποιητικό σύστημα της Έιπριλ παρήγαγε μεγάλες ποσότητες διαφορετικών αντισωμάτων που επιτίθεντο στους ιστούς της. Οι απεικονιστικές εξετάσεις αποκάλυψαν ότι τα αντισώματα κατέστρεφαν τους κροταφικούς λοβούς του εγκεφάλου, περιοχές που εμπλέκονται στη σχιζοφρένεια και στην ψύχωση.

Η ερευνητική ομάδα υπέθεσε ότι τα αντισώματα αυτά τροποποιούσαν τους υποδοχείς στους οποίους προσδένεται το γλουταμινικό οξύ, ένας πολύ σημαντικός νευροδιαβιβαστής, με αποτέλεσμα να δημιουργούνται προβλήματα στην επικοινωνία μεταξύ των νευρώνων.

H Έιπριλ ξεκίνησε έτσι εντατική θεραπεία για την αντιμετώπιση του λύκου της. Κάθε μήνα, επί έξι μήνες, λάμβανε ενδοφλέβια στεροειδή επί πέντε ημέρες, καθώς και μια δόση κυκλοφωσφαμίδης, ενός ισχυρού ανοσοκατασταλτικού φαρμάκου που χρησιμοποιείται συνήθως στη χημειοθεραπεία. Λάμβανε επίσης ριτουξιμάμπη, ένα φάρμακο που αναπτύχθηκε αρχικώς για το λέμφωμα. Το θεραπευτικό αυτό σχήμα είναι βαρύ και γι’ αυτό απαιτείται διάλειμμα ενός μήνα μεταξύ των έξι θεραπευτικών κύκλων, προκειμένου να αναρρώσει το ανοσοποιητικό σύστημα. Η Έιπριλ, πάντως, άρχισε να δείχνει σημάδια βελτίωσης σχεδόν αμέσως.

Ήταν χαρακτηριστικό ότι σε ένα από τα πιο διαδεδομένα γνωστικά τεστ, που ονομάζεται Γνωστική Εκτίμηση Μόντρεαλ (MoCA), στο οποίο ζητείται από τους ασθενείς να σχεδιάσουν ένα ρολόι, η Έιπριλ πριν από τη θεραπεία είχε σκορ που αντιστοιχούσε σε ασθενή με άνοια, αφού σχεδίαζε ακατανόητα σχήματα.

Όμως μετά τους πρώτους δύο κύκλους θεραπείας ήταν σε θέση να ζωγραφίσει μισό ρολόι – σαν το ένα ημισφαίριο του εγκεφάλου της να ξυπνούσε.

Μετά τον τρίτο κύκλο θεραπείας το ρολόι ήταν σχεδόν τέλειο.

Παρά τη γνωστική βελτίωση πάντως η ψύχωση παρέμενε. Μια μέρα, όμως, όταν ο δρ Μαρξ πήγε στο νοσοκομείο να δει την Έιπριλ περιμένοντας να αντικρίσει την ίδια εικόνα της κατατονικής ασθενούς, έμεινε άναυδος. «Δεν έμοιαζε καθόλου με τον άνθρωπο που ήταν τα 20 τελευταία χρόνια». Η Έιπριλ είχε ξυπνήσει.

Επανασύνδεση
Το 2020 η Έιπριλ κρίθηκε ικανή να εξέλθει από το ψυχιατρικό νοσοκομείο, όπου είχε ζήσει επί τουλάχιστον δύο δεκαετίες, και μεταφέρθηκε σε κέντρο αποκατάστασης.

Λόγω των περιορισμών της πανδημίας της Covid-19, η δια ζώσης συνάντηση με τους συγγενείς της ήρθε μόλις πέρυσι, όταν την επισκέφθηκε ο αδελφός της, η σύζυγός του και τα παιδιά τους, Ηταν μια συνάντηση γεμάτη χαρά αλλά και δάκρυα. Η Εϊπριλ θυμήθηκε τα παιδικά της χρόνια στη Βαλτιμόρη, τους βαθμούς που έπαιρνε στο σχολείο, το ότι ήταν παράνυμφος στον γάμο του αδελφού της – θυμήθηκε τα πάντα μέχρι τη στιγμή που η αυτοάνοση φλεγμονώδης διαδικασία επηρέασε τον εγκέφαλό της.

Αναγνώρισε μέχρι και την ανιψιά της, την οποία είχε δει τελευταία φορά όταν ήταν μικρό παιδί, και πλέον ήταν μια νέα γυναίκα. Όταν μίλησε σε βιντεοκλήση με τον πατέρα της, του είπε: «Α! Έχασες τα μαλλιά σου» και ξέσπασε σε γέλια. Η οικογένεια ένιωσε ότι έγινε μάρτυρας ενός θαύματος. «Με αγκάλιαζε, κρατούσε το χέρι μου. Ήταν σαν να γύρισε πίσω. Δεν πιστεύαμε ποτέ ότι κάτι τέτοιο θα ήταν δυνατό» είπε ο Γκάι.

Το κονδύλι του Ιδρύματος Σταύρος Νιάρχος
Η περίπτωση της Έιπριλ και άλλων ασθενών που ακολούθησαν συνέβαλαν στην ίδρυση του Κέντρου για την Ψυχιατρική Ακριβείας στο Πανεπιστήμιο Κολούμπια, το οποίο πήρε το όνομα του Ιδρύματος Σταύρος Νιάρχος που προσέφερε χρηματοδότηση 75 εκατ. δολαρίων.

Ο δρ Μαρξ έχει ξεκινήσει θεραπεία σε 40 ασθενείς από τη στιγμή που άνοιξε το Κέντρο έως σήμερα. Μάλιστα, το Κέντρο συνεργάζεται με την αρμόδια Υπηρεσία Ψυχικής Υγείας της Πολιτείας της Νέας Υόρκης με στόχο τη διεξαγωγή αλληλούχησης ολόκληρου του γονιδιώματος και «σάρωσης» για πιθανή ύπαρξη αυτοάνοσων νοσημάτων σε ασθενείς που βρίσκονται σε ψυχιατρικά ιδρύματα της Πολιτείας. Αυτή τη στιγμή γίνονται συζητήσεις ώστε οι γενετικές αναλύσεις και η εξέταση για αυτοάνοσα νοσήματα να περιλάβουν και τους 20.000 εξωτερικούς ασθενείς του συστήματος ψυχικής υγείας της Νέας Υόρκης.

Το πόσοι ασθενείς θα ωφεληθούν τελικά από αυτή την πρωτοποριακή έρευνα παραμένει αντικείμενο συζήτησης στην επιστημονική κοινότητα. Σε κάθε περίπτωση, όμως, αυτή η ερευνητική προσπάθεια έδειξε έναν νέο δρόμο προκειμένου να κατανοήσουμε καλύτερα τι συμβαίνει στον εγκέφαλο ατόμων με σοβαρές ψυχικές διαταραχές.

Όλο και περισσότερες μελέτες μαρτυρούν ότι η φλεγμονή και οι ανοσιακές δυσλειτουργίες παίζουν ρόλο σε πλήθος νευροψυχιατρικών διαταραχών, όπως η σχιζοφρένεια, η κατάθλιψη και ο αυτισμός.

Χαρακτηριστική είναι μια μελέτη που δημοσιεύθηκε πέρυσι στο επιστημονικό περιοδικό «Molecular Psychiatry» από ερευνητές της Πανεπιστημιακής Ιατρικής Κλινικής του Freiburg στη Γερμανία, η οποία κατέδειξε ότι σε 91 ψυχιατρικούς ασθενείς με πιθανό αυτοάνοσο νόσημα, η ανοσοθεραπεία ωφέλησε τους περισσότερους.

Στη Βρετανία, ειδικοί του Πανεπιστημίου της Οξφόρδης αναζητούν ασθενείς για \κλινικές δοκιμές όπου θα εξεταστεί η αποτελεσματικότητα της ανοσοθεραπείας. Εκτός από τις πιο κοινές αυτοάνοσες διαταραχές, οι ερευνητές έχουν εντοπίσει και 17 ασθένειες που εκδηλώνονται με διαφορετικά νευρολογικά και ψυχιατρικά συμπτώματα, στις οποίες τα αντισώματα στοχεύουν συγκεκριμένα τους νευρώνες του εγκεφάλου.

Στη Γερμανία, οι ασθενείς με ψύχωση ήδη ελέγχονται για ανοσολογικούς δείκτες. Και ο Μαρξ διεξάγει αντίστοιχες εξετάσεις στους ασθενείς του. Πιστεύει ότι πολύ ευαίσθητα και χωρίς υψηλό κόστος τεστ αίματος, τα οποία θα ανιχνεύουν διαφορετικά αντισώματα, θα πρέπει να γίνουν μέρος του διαγνωστικού πρωτοκόλλου για την ψύχωση.

Στον ορίζοντα υπάρχει ακόμη και η ανάπτυξη πιο στοχευμένων ανοσοθεραπειών για τους ασθενείς με ψυχική νόσο, όπως σημείωσε ο Τζορτζ Γιανκόπουλος, συνιδρυτής και πρόεδρος της φαρμακευτικής εταιρείας Regeneron.

«Πιστεύω ότι βρισκόμαστε στο ξεκίνημα μιας νέας εποχής» είπε.