Πώς ο Μινωικός πολιτισμός έχει φτάσει να εμπνέει τη γενιά Ζ σήμερα;

«Κορινθιακοί κίονες, γλυπτά θεών και θεοειδών μορφών, ασπρισμένες μάντρες, γεράνια φυτεμένα σε δοχεία με ελαιόλαδο, οι υποχρεωτικές γάτες που αράζουν – αν ονειρεύεστε όλα τα ελληνικά πράγματα, δεν είστε οι μόνοι» γράφει η Beverley D’Silva για το BBC. Βρισκόμαστε στη μέση μιας ελληνιστικής αναβίωσης, μιας γοητείας με την αρχαία ελληνική αισθητική που αγκαλιάζεται πιο έντονα από τη μεταμιλένιουμ γενιά Z, σύμφωνα με το Pinterest. Ο ιστότοπος αναφέρει αύξηση στις αναζητήσεις με κορυφαίους όρους αναζήτησης, όπως τα αρχαία ελληνικά κοσμήματα (αύξηση 120%) και οι ταπετσαρίες με αισθητική Αφροδίτης (αύξηση 180%), καθώς και τριπλή αύξηση στην τέχνη των ελληνικών αγαλμάτων.

Μπορούμε μόνο να υποθέσουμε γιατί συμβαίνει αυτό, ίσως η χλιδή της μαγικής Αρχαίας Ελλάδας είναι ιδιαίτερα ελκυστική σε μια εποχή μετά από απανωτά λοκντάουν – ακριβώς όπως το New Look του Dior σηματοδότησε την επιστροφή στην πολυτελή μόδα μετά τη λιτότητα και τα χρηστικά ρούχα του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου.

Ο Roderick Beaton στο ιστορικό βιβλίο του The Greeks, γράφει ότι οι ελληνικοί πολιτισμοί αποτέλεσαν την «αφετηρία μεγάλου μέρους των τεχνών, της επιστήμης, της πολιτικής και του δικαίου, όπως τα γνωρίζουμε σήμερα σε ολόκληρο τον ανεπτυγμένο κόσμο».

Σκεφτείτε τον Αριστοτέλη στις μελέτες του για τα φυτά, τα ζώα και τα πετρώματα- τον Ηρόδοτο στη συγγραφή της ιστορίας- τον Σωκράτη και τον Πλάτωνα στη φιλοσοφία. Οι Έλληνες πρωτοστάτησαν στη δημοκρατία, στην ανάγνωση με αλφάβητο, στους Ολυμπιακούς Αγώνες, στη γεωμετρία και στους μαθηματικούς υπολογισμούς, στις καινοτομίες στον τομέα της υγείας (ο όρκος του Ιπποκράτη αποτελεί ακόμη πρότυπο δεοντολογίας για τους γιατρούς), στη σπουδαία αρχιτεκτονική, όπως ο Παρθενώνας, ο ναός του Δία και η Ακρόπολη, στο θέατρο, στη φροντίδα της ελληνικής κωμωδίας και τραγωδίας, και στη γλώσσα – με περίπου 150.000 αγγλικές λέξεις που χρησιμοποιούνται ακόμη να προέρχονται από ελληνικές λέξεις.

Και όλα αυτά πριν αγγίξουμε τη θρησκεία και τις θεότητες. Για την καθαρή αξία της φαντασίας, τι μπορεί να ξεπεράσει την ιδέα μιας οικογένειας από υπερδύναμους – όπως ο Δίας, η Ήρα, η Αφροδίτη, η Αθηνά, ο Απόλλωνας και ο Ποσειδώνας – που κατοικούν σε ένα παλάτι σύννεφων πάνω από τον Όλυμπο, ελέγχοντας ο καθένας έναν διαφορετικό χαρακτήρα; Για ορισμένους, όπως ο Eric Weiner, συγγραφέας του The Socrates Express, μιας πραγματείας για τη φιλοσοφία και τα ταξίδια των αρχαίων, οι Αρχαίοι Έλληνες έχουν πολλά να μας διδάξουν για τις αξίες σήμερα. Σε ένα δοκίμιο σχετικά με το πώς η τεχνολογία μπορεί να μας εξαπατήσει, ιδίως σε σχέση με τον πόλεμο, γράφει: «Ένας τρόπος για να οικοδομήσουμε ένα φωτεινότερο μέλλον είναι να ξαναδούμε το παρελθόν. Ιδιαίτερα στην Αρχαία Ελλάδα».

Ο Weiner προσθέτει: «Οι Έλληνες, όσο ατελείς και αν ήταν, τιμούσαν την ομορφιά, τη δικαιοσύνη και την ηθική υπεροχή, και έτσι καλλιέργησαν αυτές τις αξίες. Εμείς τιμούμε την ταχύτητα, τη συνδεσιμότητα και τη φορητότητα, οπότε αυτό είναι που έχουμε».

Ο πρώτος μεγάλος ελληνικός πολιτισμός

Ωστόσο, αν οι Αρχαίοι Έλληνες ήταν υψηλών επιδόσεων, κουβάλησαν στους ώμους τους γιγάντιους πολιτισμούς που προηγήθηκαν, όπως ο Μυκηναϊκός, την ιστορία του οποίου αφηγήθηκε ο Όμηρος στα έπη του, Ιλιάδα και Οδύσσεια. Αλλά αναμφισβήτητα πιο συναρπαστικοί, και σίγουρα πιο μυστηριώδεις, είναι οι πανίσχυροι Μινωίτες. Ο πρώτος μεγάλος ελληνικός πολιτισμός και ο πρώτος εγγράμματος στην Ευρώπη, οι Μινωίτες κατοίκησαν στην Κρήτη, το μεγαλύτερο και πολυπληθέστερο από τα ελληνικά νησιά, από το 2200 έως το 1450 π.Χ. Ήταν ένας «προηγμένος πολιτισμός» που ζούσε σε μια «χώρα ευημερίας και αφθονίας» γράφει ο Beaton.

Τα ευρήματα στην αρχαία πόλη της Κνωσού αποκάλυψαν έναν πολιτισμό εξαιρετικά εξελιγμένων ναυτικών, οι οποίοι κατασκεύαζαν εξαιρετικά κοσμήματα, κεραμικά, γλυπτά και τοιχογραφίες.

Οι Μινωίτες ήρθαν στο φως όταν ανακαλύφθηκε η αρχαία πόλη της Κνωσού στην Κρήτη, το 1878 από τον Μίνωα Καλοκαιρινό, γηγενή του νησιού και ερασιτέχνη αρχαιολόγο. Δεν ανασκάφηκε μέχρι το 1900, όταν ο Βρετανός αρχαιολόγος σερ Άρθουρ Έβανς αγόρασε την περιοχή. Αυτός και η ομάδα του εργάστηκαν για 35 χρόνια σε πέντε στρέμματα ερειπίων, αποκαλύπτοντας το μινωικό ανακτορικό συγκρότημα, την αρχαιότερη πόλη της Ευρώπης. Τα ευρήματα αποκάλυψαν έναν πολιτισμό, τον οποίο ο Έβανς ονόμασε έτσι από τον βασιλιά του νησιού Μίνωα, με εξαιρετικά εξελιγμένους ναυτικούς, οι οποίοι επινόησαν προηγμένες αποχετεύσεις, βεράντες και ταράτσες για να τους προστατεύουν από τα στοιχεία της φύσης και κατασκεύασαν εξαιρετικά κοσμήματα, κεραμικά, γλυπτά και τοιχογραφίες με απεικονίσεις ζώων όπως δελφίνια και ταύρους.

Ένας πολιτισμός που πάντα προκαλούσε το έντονο ενδιαφέρον μελετητών και καλλιτεχνών σε όλο τον κόσμο. Το 1933, ο φιλόσοφος Georges Bataille και ο καλλιτέχνης André Masson, και οι δύο Γάλλοι, ξεκίνησαν το πρωτοποριακό περιοδικό τέχνης Minotaure. Ο Μινώταυρος, ένα μυθολογικό ζώο, εν μέρει ταύρος, εν μέρει άνθρωπος, κατοικούσε σε έναν λαβύρινθο που σχεδίασαν ο Δαίδαλος και ο γιος του Ίκαρος, κατόπιν εντολής του βασιλιά Μίνωα- το πλάσμα εμφανιζόταν στο έργο τους, καθώς και στο έργο του Max Ernst, του André Breton και του Pablo Picasso, οι οποίοι φιλοτέχνησαν πολλά έργα του. Η σωματική δύναμη και η σεξουαλική ενέργεια του Μινώταυρου, καθώς και οι δεσμοί του με το ασυνείδητο, ήταν πτυχές που ο Πικάσο λέγεται ότι είχε έντονα συνδεδεμένες με τον εαυτό του.

Η μινωική κομψότητα γοήτευσε και τη μόδα: το 1912, ο Ισπανός σχεδιαστής μόδας και υφασμάτων Mariano Fortuny δημιούργησε ένα μεταξωτό μαντήλι με τίτλο Knossos, εμπνευσμένο από τις αρχαίες κρητικές ενδυμασίες. Τα υφάσματα του σχεδιαστή μόδας Γιάννη Τσεκλένη παρουσίαζαν αρχαία ελληνικά αγγεία και βυζαντινά χειρόγραφα- ενώ τα τολμηρά, ελληνιστικά σχέδια του Gianni Versace παραμένουν αξεπέραστα.

Δεδομένης της επιρροής των Μινωιτών στους δημιουργούς, γιατί φαίνεται να γνωρίζουμε λιγότερα γι’ αυτούς απ’ ό,τι για άλλους αρχαίους πολιτισμούς; Η Nicoletta Momigliano, καθηγήτρια Αιγαιακών Σπουδών στο Πανεπιστήμιο του Μπρίστολ, λέει στο BBC Culture ότι ένας λόγος είναι ότι «ο Μινωικός πολιτισμός ήταν σχετικά περιορισμένος γεωγραφικά, καθώς βρισκόταν στην περιοχή του Αιγαίου και της Ανατολικής Μεσογείου – οπότε δεν είχαν την ίδια γεωγραφική εξάπλωση με τους Ρωμαίους, για παράδειγμα».

Η ίδια προσθέτει: «Επίσης, τα συστήματα γραφής των Μινωιτών – η Γραμμική Α και η Κρητική Εικονογραφική – δεν έχουν αποκρυπτογραφηθεί πλήρως και δεν γνωρίζουμε πολλά για τις γλώσσες που χρησιμοποιούσαν. Έχουμε κάποια γραπτά έγγραφα και μπορούμε να κατανοήσουμε ένα μέρος του περιεχομένου τους, αλλά όχι πολλά». Είναι δύσκολο να αποκρυπτογραφήσει κανείς αυτά τα κείμενα, λέει.

«Δύναμη, ομορφιά και σκοτάδι»

Αλλά από όλα τα ευρήματα στα ερείπια της Κνωσού, αυτό που προκάλεσε τη μεγαλύτερη αίσθηση ήταν οι μορφές της Θεάς του Φιδιού. Βρέθηκαν το 1903, μία μεγαλύτερη μορφή έχει ένα φίδι που περιφέρεται γύρω από το σώμα και τα χέρια της ενώ μια μικρότερη μορφή κρατάει από ένα φίδι σε κάθε ένα από τα υψωμένα χέρια της. Και οι δύο μορφές έχουν γυμνά στήθη και φούστες σε σχήμα καμπάνας, που λέγεται ότι υποδηλώνουν τη γονιμότητα και τη φύση, ενώ τα φίδια παραπέμπουν στον κάτω κόσμο.

Σύμφωνα με το Αρχαιολογικό Μουσείο Ηρακλείου στην Κρήτη, όπου εκτίθενται μόνιμα, οι Θεές-Φίδια είναι «τα σημαντικότερα λατρευτικά αντικείμενα από τα αποθέματα του ναού της Κνωσού». Θέτουν επίσης το ερώτημα: ήταν η αρχαία Κρήτη μητριαρχική; Η Kelly Macquire, σε ένα podcast για την Εγκυκλοπαίδεια Αρχαίας Ιστορίας, λέει: «Οι γυναίκες είχαν εξέχουσα θέση στη μινωική θρησκεία, περισσότερο από οποιονδήποτε άλλο πολιτισμό, και το γνωρίζουμε αυτό λόγω των αγαλμάτων της Θεάς του Φιδιού που έχουν βρεθεί σε μινωικά περιβάλλοντα, και της εξέχουσας σημασίας των ιερειών στη μινωική τέχνη».

Ο Beaton, σχολιάζοντας τα αρχαία ανάκτορα της Κρήτης (από τα οποία η Κνωσός ήταν το μεγαλύτερο), γράφει: «Είναι πιθανό η μεγαλύτερη θεότητα από όλες αυτές να είναι η λυγερόκορμη, γυμνόστηθη θεά που συχνά παριστάνεται στην κορυφή ενός βράχου, ενώ άγρια ζώα ή αρσενικοί την κοιτάζουν με λατρεία». Δεν είναι σαφές αν το νησί κυβερνιόταν από γυναίκες, αλλά προσθέτει: «Είναι εντυπωσιακό το γεγονός ότι οι Έλληνες της κλασικής εποχής επιφύλασσαν πρωταρχικές θέσεις για τις κυρίαρχες γυναίκες στις ιστορίες τους, ενώ απέκλειαν σε μεγάλο βαθμό τις γυναίκες από δημόσιους ρόλους ή θέσεις εξουσίας στην πραγματική ζωή», γράφει και απαριθμεί τους μύθους που «είναι γεμάτοι από ισχυρές, ζωηρές γυναίκες», όπως η Κλυταιμνήστρα, η Ηλέκτρα, η Μήδεια, η Μέδουσα και η «ακόρεστη βασίλισσα του Μίνωα, Πασιφάη», ενώ προσθέτει ότι κάποιες είχαν και τις τερατώδεις πλευρές τους.

Οι φιγούρες της Θεάς του Φιδιού έχουν γοητεύσει καλλιτέχνες, συμπεριλαμβανομένης της Αμερικανίδας φεμινίστριας Judy Chicago. Το έργο της The Dinner Party (1974-79) είναι ένα εννοιολογικό έργο σε σχήμα τριγωνικού τραπεζιού, με μήκος σχεδόν 15 μέτρα σε κάθε πλευρά, με 39 σερβίτσια, καθένα από τα οποία αντιπροσωπεύει μια μυθική, θρυλική ή ιστορική γυναίκα. Ένα από τα σερβίτσια αποτελεί φόρο τιμής στη Θεά-Φίδι.

Τα πιο πρόσφατα χρόνια, η σχεδιάστρια μόδας Mary Katrantzou έχει εμπλουτίσει τη δουλειά της με εικόνες μινωικών θεών, ενώ η Ελληνίδα σχεδιάστρια μόδας και κοσμημάτων Σοφία Κοκοσαλάκη επικοινώνησε το αίνιγμα της Θεάς του Φιδιού και του μινωικού πολιτισμού γενικότερα. «Η σχεδιάστρια που έδωσε στη μόδα φωτιά και πνεύμα» σύμφωνα με τη Vogue, η Κοκοσαλάκη πέθανε δυστυχώς τον Οκτώβριο του 2019, σε ηλικία 47 ετών. Γεννήθηκε στην Αθήνα και εκπαιδεύτηκε στο St Martin’s του Λονδίνου, όπου έχτισε την πολύ επιτυχημένη μάρκα πολυτελών ρούχων και κοσμημάτων, διατηρώντας πάντα το πάθος για την πατρίδα της και την Κρήτη, όπου γεννήθηκαν οι γονείς της. Η ίδια δήλωσε ότι το αίνιγμα της Θεάς του Φιδιού ήταν το «αγαπημένο» της, από τότε που την είδε για πρώτη φορά σε ηλικία έξι ή επτά ετών. Η Θεά, με το «εκτεθειμένο στήθος της και τη μικροσκοπική μέση της» αντιπροσώπευε «τη δύναμη, την ομορφιά αλλά και ένα στοιχείο σκοταδιού που πλαισίωσε την αισθητική μου από νωρίς», είχε δηλώσει στη βρετανική Vogue.

Το όνομα της Κοκοσαλάκη ως σχεδιάστριας σφραγίστηκε παγκοσμίως με τα σχέδιά της για τα κοστούμια της τελετής έναρξης των ελληνικών Ολυμπιακών Αγώνων στην Αθήνα το 2004, και τα σχέδιά της προσέλκυσαν θαυμαστές υψηλού προφίλ, όπως η Keira Knightley και η Kate Hudson. Ο Antony Baker, χήρος και συνέταιρος της Κοκοσαλάκη, είναι τώρα διευθυντής της εταιρείας που ίδρυσαν μαζί το 1999 και έχει αναλάβει το ρόλο του σχεδιασμού. Το να δημιουργεί ο ίδιος τα σχέδια ήταν πιο εύκολο από το να προσλάβει έναν άλλον σχεδιαστή, όπως λέει στο BBC Culture: «Είμαι τόσο ξεκάθαρος για το τι της άρεσε… Πριν πεθάνει η Σοφία, μου είπε ότι ήθελε να συνεχίσω τη μάρκα, για την κόρη μας, τη Στέλλη», εξηγεί.

 

Με τη νέα συλλογή (φθινόπωρο/χειμώνας 2022/23), είναι σαφές ότι ο Baker συνεχίζει το όραμα της εκλιπούσας συζύγου του και τα εντυπωσιακά κομμάτια, δουλεμένα με χρυσό, ασήμι και μαργαριτάρια, παρουσιάστηκαν πρόσφατα στη Vogue. Είναι εμπνευσμένα από ναυτικά αντικείμενα, όπως άγκυρες, σχοινιά και τα πανιά των πλοίων, που συνδέονται με τον Τρωικό Πόλεμο και το ταξίδι του Οδυσσέα στην πατρίδα. «Κοίταξα το καράβι που πηγαίνει στον Άδη και ακολούθησα τους όμορφους συνειρμούς που μου χάρισε».

Αυτό το πάθος για όλα την κρητική έμπνευση μοιράζεται και η Κατερίνα Φρέντζου με έδρα την Αθήνα, ιδρύτρια του Branding Heritage, μιας ιδέας για σύγχρονους Έλληνες σχεδιαστές και τεχνίτες, ανάμεσά τους και παραδοσιακά υφαντά της Κρήτης. Η πρώτη έκθεση του Branding Heritage, Contemporary Minoans, έδειξε πώς η τέχνη του πολιτισμού, όπως τα γεωμετρικά και λαβυρινθώδη μοτίβα, τα σύμβολα του λωτού και της μέλισσας έχουν απήχηση σήμερα.

Η συλλογή του Branding Heritage θα κυκλοφορήσει ψηφιακά τον Σεπτέμβριο- μεταξύ των σχεδίων του είναι ένα κολιέ της Σοφίας Κοκοσαλάκη με ασημένια αναθηματικά μαχαίρια- το ντραπέ σακάκι του ελληνικού brand Ergon Mykonos με ύφασμα τυπωμένο με το έμβλημα της Θεάς του Φιδιού- και τα χειροποίητα υφαντά της Μαρίας Σίγμα εμπνευσμένα από τον Μινώταυρο και τον Αστέριο. Δεν ξεχνάμε ένα πήλινο αγγείο διακοσμημένο με ένα γιγάντιο χταπόδι – εμπνευσμένο από ένα μινωικό αγγείο, το αγγείο είναι της Lilah Clarke, εγγονής του Theodore Fyfe, αρχιτέκτονα στην ομάδα του Arthur Evans, συνδυάζοντας τον αρχαίο πολιτισμό και τις σύγχρονες ευαισθησίες.

Αυτό δεν είναι, άλλωστε, που κάνουν σήμερα αυτοί οι τεχνίτες και οι σχεδιαστές; Αναπαράγουν έναν πολιτισμό λόγω του γοητευτικού μυστηρίου του, μέχρι να βρούμε έναν τρόπο να αποκρυπτογραφήσουμε τα γραπτά του κείμενα. Μέχρι τότε, μπορούμε να συνεχίσουμε να ονειρευόμαστε και να δημιουργούμε, πράγμα που ίσως δεν είναι κακό. Όπως είπε ο Αϊνστάιν: «Το πιο όμορφο πράγμα που μπορούμε να βιώσουμε είναι το μυστήριο. Είναι η πηγή κάθε αληθινής τέχνης και επιστήμης».

*Με στοιχεία από bbc.com