Ελλάδα : Ο Γ.Γ Φυσικού Περιβάλλοντος Κ.Αραβώσης για την κυκλική οικονομία και την πλαστική ρύπανση

1. Σύντομο ιστορικό – Εξελίξεις σε Ευρωπαϊκό επίπεδο
Η Ευρωπαϊκή Επιτροπή δημοσίευσε, τον Δεκέμβριο του 2015, το σχέδιο δράσης για την κυκλική οικονομία , το οποίο περιλαμβάνει 5 κύριες περιοχές δράσεις (παραγωγή, κατανάλωση, δευτερογενείς πρώτες ύλες, διαχείριση αποβλήτων και καινοτομία & επενδύσεις) με 54 δράσεις, που σήμερα έχουν σχεδόν ολοκληρωθεί . Έτσι, αναπτύχθηκε δέσμη Μέτρων για την διατήρηση αξιών προϊόντων, υλικών και πρώτων υλών και μείωση παραγωγής αποβλήτων και εκδόθηκε σειρά Ανακοινώσεων της Επιτροπής :
• ΟΔΗΓΙΑ για τροποποίηση του πακέτου 4 Οδηγιών Αποβλήτων (νέοι στόχοι, ρόλος ΣΣΕΔ)
• Επικαιροποίηση Οδηγού για αθέμιτες εμπορικές πρακτικές (ψευτοοικολογικών προϊόντων)
• Κριτήρια για Πράσινες Δημόσιες Συμβάσεις σε 28 προϊόντα για διαγωνισμούς .
• Πρόσκληση «Industry 2020 and the circular economy» στο πλαίσιο του Horizon 2020
• Κανονισμός για τα Λιπάσματα
• Συμπερίληψη των βέλτιστων πρακτικών επαναχρησιμοποίησης των υδάτων στα BREF
• Στρατηγική για τις Πλαστικές Ύλες
• Οδηγία 2019/904/ΕΕ για SUP (Πλαστικά Μιας Χρήσης)
• Εθελοντικό πρωτόκολλο για την ανακύκλωση αποβλήτων ΑΕΚΚ
• Πλατφόρμα για τα απορρίμματα τροφίμων (Food waste platform)
• Ανακοίνωση για την ανάκτηση ενέργειας από τα απόβλητα (Waste to Energy)
• Πλατφόρμα χρηματοδότησης Κυκλικής Οικονομίας με την ΕΤΕπ.
• Πλατφόρμα Κυκλικής Οικονομίας (EU Circular Economy stakeholders Platform)
• Στρατηγική Βιοοικονομία , με 14 μέτρα για το 2019, θεματική πλατφόρμα επενδύσεων 100 Μ€, μηχανισμός, 10 Β€ στη νέα ΠΠ 2021-2027
• Οδηγός της ΕΤΕπ για την χρηματοδότηση/στήριξη της Κυκλικής Οικονομίας
• Το πλαίσιο παρακολούθησης της ΕΕ για την κυκλική οικονομία
Η παγκόσμια κοινότητα διαθέτει δύο σημαντικά εργαλεία που καθοδηγούν την περιβαλλοντική μας στρατηγική.
• Την Ατζέντα 2030, το θεματολόγιο του ΟΗΕ δηλαδή για την βιώσιμη ανάπτυξη έως το 2030, με τους 17 Στόχους Βιώσιμης Ανάπτυξης (τους SDGs) που περιλαμβάνει και τους 169 υποστόχους τους, καθώς και
• Την Συμφωνία των Παρισίων για την Κλιματική Αλλαγή
Η κυκλική οικονομία και η οικονομία χαμηλού άνθρακα είναι πλέον πανευρωπαϊκά και παγκόσμια στοιχεία του πρότυπου οικονομικού μοντέλου.
Συνδέεται και είναι εναρμονισμένο με :
• το 7ο Πρόγραμμα Δράσης για το Περιβάλλον (2013-2020), με στόχο τη μετατροπή της Ε.Ε. σε μια πράσινη, ανταγωνιστική οικονομία χαμηλών επιπέδων εκπομπών διοξειδίου του άνθρακα και αποδοτικής χρήσης των πόρων και μια κυκλική οικονομία, ενώ θα αποτελέσει βασική συνιστώσα του 8ου (2021-2030)
• τη Στρατηγική «Ευρώπη 2020», που εντάσσει την εμβληματική πρωτοβουλία «Μια Ευρώπη που χρησιμοποιεί αποτελεσματικά τους πόρους»
• τον Χάρτη Πορείας για την αποδοτικότητα των πόρων ως το 2020
• τις Δεσμεύσεις της Ε.Ε. για την αειφορία, όπως διατυπώθηκαν στην Ανακοίνωση της Επιτροπής (22.11.2016) «Επόμενα βήματα για ένα βιώσιμο ευρωπαϊκό μέλλον»
• τους Στόχους Βιώσιμης Ανάπτυξης (SDGs) στο πλαίσιο του θεματολογίου (Ατζέντα) 2030 που ενέκρινε η 70η Γενική Συνέλευση του ΟΗΕ (25.9.2015) (ΣΒΑ 6, 8, 9,11,12,13,14,15)
2. Εξελίξεις στην Ελλάδα
Η στροφή προς την κυκλική οικονομία αποτελεί αναπόσπαστο μέρος και προτεραιότητα της αναπτυξιακής μας πολιτικής. Η κυκλική οικονομία αποτελεί μια μορφή οικονομικής δραστηριότητας προσαρμοσμένη στα χαρακτηριστικά της ελληνικής οικονομίας και βιομηχανίας, παρουσιάζοντας ταυτόχρονα σαφή περιφερειακή και τοπική διάσταση, η οποία προσθέτει αξία σε ολόκληρη την αλυσίδα του κύκλου ζωής των προϊόντων. Ταυτόχρονα, οι επενδύσεις στην κυκλική οικονομία μπορούν να αποτρέψουν κινδύνους περιβαλλοντικών επιπτώσεων από την αλόγιστη χρήση των πόρων.
Ο μετασχηματισμός της οικονομίας σε κυκλική παρουσιάζει σημαντικές αναπτυξιακές δυνατότητες, τόσο για την προώθηση επενδύσεων και τη δημιουργία θέσεων εργασίας όσο και για τις Μικρομεσαίες Επιχειρήσεις, ενώ προσδίδει και αειφορική διάσταση στην ανάπτυξη. Η πράσινη οικονομία αναμένεται να μειώσει το αποτύπωμα και τις εκπομπές άνθρακα και να συμβάλλει στην αποδοτική χρήση των πόρων, στην επαναχρησιμοποίηση δευτερογενών υλικών, στην καινοτομία και τις επενδύσεις στις νέες τεχνολογίες, στην ανάπτυξη νέων δεξιοτήτων, στη χρήση της εγχώριας γνώσης και έρευνας. Στο πλαίσιο των δράσεων για τον οικολογικό μετασχηματισμό της οικονομίας είναι αναγκαία μέτρα για τον σχεδιασμό προϊόντων ώστε ναναι επιδιορθώσιμα και ανακυκλώσιμα, την επαναχρησιμοποίηση υλικών, την διαχείριση αποβλήτων με ανακύκλωση και ανάκτηση, τα πρότυπα παραγωγής και κατανάλωσης και τις δευτερογενείς πρώτες ύλες. Ταυτόχρονα, θα πρέπει να ενθαρρυνθεί η συμμετοχή των επιχειρήσεων σε βιώσιμες πρακτικές, μεταξύ άλλων μέσω της χρήσης «πράσινων και κυκλικών» δημόσιων συμβάσεων, αλλά και φορολογικών και χρηματοοικονομικών κινήτρων. Η Ελλάδα διαθέτει πλαίσιο Στρατηγικής για την Κυκλική Οικονομία με άξονες στρατηγικών κατευθύνσεων, ενώ λειτουργούν μικτές διϋπουργικές ομάδες εργασίας στα θέματα Δημόσιων Πράσινων Προμηθειών, Μείωσης Απώλειας Τροφίμων, Προτυποποίησης διεθνών προτύπων και Εταιρική Σχέση για την Κυκλική οικονομία στο πλαίσιο της Αστικής Ατζέντας.
3. Σχέδιο Μετάβασης στο μοντέλο της Κυκλικής Οικονομίας
 Συγκροτούνται δύο Επιτροπές: ανασυγκροτείται η διυπουργική ομάδα εμπειρογνωμόνων για την «Κυκλική Οικονομία» με σκοπό το συντονισμό των δράσεων και μία Γνωμοδοτική Επιτροπή Παραγωγικών Φορέων, για τον καθορισμό συνολικότερων στρατηγικών προτεραιοτήτων για την κυκλική οικονομία.
 Θα καταρτιστεί άμεσα Επιχειρησιακό Σχέδιο Δράσης, με χρονοδιάγραμμα και στόχους, όπου, μεταξύ άλλων, θα προβλέπονται τα εξής:
(1) Κύκλος συναντήσεων της Γεν. Γραμματείας ΥΠΕΝ με φορείς (ΣΒΑ/ΣΕΒ,ΟΚΕ, ΚΕΕΕ,κα)
(2) Οργάνωση μικτών Ομάδων Εργασίας και δημιουργία ιστοσελίδας. Διοργάνωση σειράς εκδηλώσεων ενημέρωσης και διαλόγου (φεστιβάλ κ.α.).
(3) Υιοθέτηση Κυκλικών και Πράσινων κριτηρίων για τις Δημόσιες Συμβάσεις, δράση υπερβολικά καθυστερημένη στη χώρα μας, που πρώτιστα συνδέεται με τις προμήθειες και υπηρεσίες του Δημοσίου, θα ανοίξει νέους δρόμους στην τόνωση της ζήτησης δευτερογενών υλικών και στην εθνική βιομηχανία της ανακύκλωσης. Στόχος κριτήρια για 5 ομάδες προϊόντων και 20% των Συμβάσεων έως Ιούνιο 2020.
(4) Εφαρμογή επιδοτήσεων και οικονομικών κινήτρων για επιχειρήσεις που επενδύουν σε περιβαλλοντικές τεχνολογίες προάγοντας κυκλική οικονομία και βιομηχανική συμβίωση. Επίκειται ήδη προδημοσιευμένη πρόσκληση του ΕΠΑΝΕΚ με 40 εκ.
(5) Χρηματοδότηση μελετών για το πλαίσιο επαναχρησιμοποίησης νερού και ιλύος Εγκαταστάσεων Επεξεργασίας Λυμάτων.
(6) «Οδηγός Κυκλικής Πόλης», για υποστήριξη των ΟΤΑ, αξιοποιώντας ανάλογες πρωτοβουλίες σε διεθνές και εθνικό επίπεδο.
(7) Επεξεργασία ρυθμίσεων για την ενσωμάτωση κριτηρίων οικολογικού σχεδιασμού προϊόντων
(8) Αξιοποίηση LIFE18 –IP CEI GR – έναρξη 1/11/2019 – Κυκλική Οικονομία σε νησιά. Κέντρα Αστικών Πόρων σε Αθήνα και Θεσσαλονίκη (8 χρόνια, π/υ 16 εκ. ευρώ).
(9) Διαμόρφωση προτάσεων ενίσχυσης της αγοράς δευτερογενών υλικών και διευκόλυνσης της βιομηχανικής συμβίωσης καθώς και προϋποθέσεων και μέτρων παραγωγής δευτερογενών καυσίμων και πρώτων υλών από απόβλητα.
(10) Διαμόρφωση ειδικών επιχειρησιακών προγραμμάτων για τους τομείς προτεραιότητας (Τρόφιμα, Πλαστικά, Δευτερογενή καύσιμα, Νερό, Βιομάζα), τις κρίσιμες πρώτες ύλες, καθώς και ειδικής στρατηγικής για τα Νησιά.
(11) Πρόγραμμα για Πλαστικά μιας Χρήσης: Επεξεργασία πρότασης/ διάλογος με φορείς για νομοθετική ρύθμιση και για κίνητρα στις επιχειρήσεις του χώρου προσαρμογής τους στην κυκλική οικονομία με εκσυγχρονισμό του εξοπλισμού και επανακατάρτιση των εργαζομένων.
(12) Πρόταση επιστροφής τέλους πλαστικής σακούλας σε ΟΤΑ και δημότες.

Σύντομο ιστορικό – Εξελίξεις σε Ευρωπαϊκό επίπεδο

Στο Σχέδιο Δράσης για την Κυκλική Οικονομία, που ανακοίνωσε τον Δεκέμβριο του 2015 η Ευρωπαϊκή Επιτροπή, χαρακτηρίζει τις πλαστικές ύλες ως την πρώτη από 5 βασικές προτεραιότητες και γι’ αυτό στη συνέχεια με την από 16-01-2018 Ανακοίνωσή της υιοθέτησε την Ευρωπαϊκή Στρατηγική για τις Πλαστικές Ύλες σε μια κυκλική οικονομία, ώστε να αντιμετωπίσει τις προκλήσεις που τίθενται από τις πλαστικές ύλες σε όλο το μήκος της αξιακής τους αλυσίδας και λαμβάνοντας υπόψη ολόκληρο τον κύκλο ζωής τους.
Η στρατηγική αυτή, παραθέτοντας εντυπωσιακά στοιχεία, θέτει τα θεμέλια για μια νέα οικονομία των πλαστικών, στην οποία ο σχεδιασμός και η παραγωγή πλαστικών υλών και πλαστικών προϊόντων γίνονται με πλήρη σεβασμό των αναγκών επαναχρησιμοποίησης, επισκευής και ανακύκλωσης, κατασκευάζονται δε και προωθούνται περισσότερο βιώσιμα υλικά. Μεταξύ των επιδιωκόμενων στόχων είναι η μείωση της ρύπανσης από πλαστικά απορρίμματα, των εκπομπών CO2 και των αρνητικών επιπτώσεων στη ζωή μας και το περιβάλλον από αυτά. Προβλέπει 200.000 νέες θέσεις εργασίας λόγω δημιουργίας 500 νέων μονάδων διαχωρισμού και ανακύκλωσης. Θέτει στόχους την πλήρη ανακυκλωσιμότητα και δυνατότητα επαναχρησιμοποίησης των πλαστικών συσκευασίας το 2030, την ανακύκλωση του 55% των παραγόμενων πλαστικών αποβλήτων και τον τετραπλασιασμό του επιπέδου διαλογής και ανακύκλωσης του 2015.
Στην Ευρωπαϊκή Στρατηγική περιλαμβάνονται μέτρα που συνιστώνται στις εθνικές αρχές και τη βιομηχανία, όπως να ευνοούνται τα επαναχρησιμοποιήσιμα και ανακυκλωμένα πλαστικά στις δημόσιες συμβάσεις, να αναλάβουν εθελοντικές δεσμεύσεις για τη στήριξη των στόχων της στρατηγικής, ιδίως όσον αφορά την αξιοποίηση των ανακυκλωμένων πλαστικών. Προαναγγέλλεται Οδηγός για τη χωριστή συλλογή των πλαστικών, νομοθετική ρύθμιση για εγκαταστάσεις υποδοχής σε λιμένες και μέτρα ενίσχυσης της έρευνας και της καινοτομίας στα Πλαστικά. Παροτρύνει τα δημόσιες αρχές και τα ΣΕΔ να επενδύσουν στη χωριστή συλλογή και να ανταμείβουν τον οικοσχεδιασμό στην κατεύθυνση της πρόληψης. Προτείνει πανευρωπαϊκή εκστρατεία για δέσμευση της βιομηχανίας στην αύξηση της χρήσης ανακυκλωμένων υλικών και παγκόσμια συνεργασία για τα θαλάσσια απορρίμματα.
2. Η Οδηγία 2019/904/ΕΕ για επιπτώσεις πλαστικών προϊόντων στο περιβάλλον
Κύριος στόχος είναι η πρόληψη και η μείωση της θαλάσσιας ρύπανσης από πλαστικά απορρίμματα που προέρχονται από πλαστικά αντικείμενα μίας χρήσης και αλιευτικά εργαλεία που περιέχουν πλαστική ύλη, ενώ συμπληρώνοντας τα μέτρα που ήδη προβλέπονται στη Στρατηγική των Πλαστικών προτείνει:
(α) Μείωση στην κατανάλωση πλαστικών προϊόντων μίας χρήσης, όπως περιέκτες τροφίμων, κυπελλάκια.
(β) Απαγόρευση της διάθεσης στην αγορά πλαστικών προϊόντων μίας χρήσης, όπως μπατονέτες, μαχαιροπίρουνα, καλαμάκια, πιάτα κ.ά.
(γ) Θέσπιση ειδικών απαιτήσεων για προϊόντα, όπως φιάλες ποτών και υποχρεωτική σήμανση.
(δ) Θέσπιση συστημάτων διευρυμένης ευθύνης του παραγωγού για πλαστικά προϊόντα μίας χρήσης, όπως περιέκτες τροφίμων, περιέκτες ποτών, κυπελλάκια κ.ά.
Σημαντική διάταξη είναι αυτή του άρθρου 9 του Σχεδίου Οδηγίας για τη χωριστή συλλογή των πλαστικών φιαλών, μέχρι το 2025, στο 77% της διάθεσής τους στην αγορά, μέσω καθιέρωσης συστημάτων επιστρεφόμενων συσκευασιών (DRS) ή μέσω των ΣΕΔ με ειδικούς στόχους χωριστής συλλογής. Η συμπερίληψη στην οικονομική ευθύνη των παραγωγών του κόστους συλλογής, μεταφοράς, εκστρατειών ενημέρωσης και ειδικά για τα πλαστικά μιας χρήσης, της χωριστής περισυλλογής τους, είναι επίσης μια σημαντική πρόβλεψη.
Ειδικά για την βιομηχανία, προτείνει:
• Καλύτερο σχεδιασμό προϊόντων και επενδύσεις σε καινοτομίες
• Δεσμεύσεις για περισσότερο ανακυκλωμένο πλαστικό στις συσκευασίες
• Αντικατάσταση των πλαστικών μιας χρήσης.
Η ενσωμάτωση στο Εθνικό Δίκαιο της Οδηγίας 2019/904/ΕΕ για τα Πλαστικά Μιας Χρήσης (SUP), συνίσταται στην έγκριση, μετά από διάλογο, νομοθετικής ρύθμισης αποφασιστικής αντιμετώπισης της παράκτιας ρύπανσης από τα πλαστικά και υιοθέτησης κινήτρων στις επιχειρήσεις του χώρου για προσαρμογή τους στην κυκλική οικονομία με εκσυγχρονισμό του εξοπλισμού και επανακατάρτιση των εργαζομένων.
3. Στοιχεία για συσκευασίες και πλαστικά (2016) στην Ελλάδα
Πίνακας 1
Παραγωγή
(τόνοι) Ανακύκλωση
(τόνοι) Άλλες μορφές ανακύκλωσης
(τόνοι) Ανάκτηση Ενέργειας
(τόνοι)
Απόβλητα συσκευασίας 752.300 488.080 9.230 8.400
Απόβλ. πλαστικής συσκευασίας 186.600 71.220 3.840
Λοιπά πλαστικά απόβλητα 557.600
Σύνολο πλαστικών αποβλήτων 744.200
Πίνακας 2
Έτος Παραγόμενη ποσότητα πλαστικών αποβλήτων συσκευασίας (τόνοι) Ανακτώμενη ποσότητα πλαστικών αποβλήτων συσκευασίας
(τόνοι) Επίδοση (%) (Ελάχιστος στόχος 22,5%)
2014 184.400 60.410 32,8
2015 183.800 68.150 36,8
2016 186.600 75.060 38,2
Με βάση στοιχεία που δημοσιεύονται από την EUROSTAT, το έτος 2015 η Ελλάδα παρήγαγε 183.800 t αποβλήτων πλαστικής συσκευασίας, το οποίο αντιστοιχεί σε παραγωγή 17 κιλά /άτομο αποβλήτων πλαστικών συσκευασιών, ενώ ανακυκλώθηκε το 37% αυτών. Για το 2015 σε επίπεδο ΕΕ, σύμφωνα με την ίδια πηγή, από τα αντίστοιχα στοιχεία της EUROSTAT προκύπτει ότι παράχθηκαν 31 κιλά /άτομο αποβλήτων πλαστικών συσκευασιών, ενώ ανακυκλώθηκε το 40% αυτών κατά μέσο όρο στην ΕΕ.
4. Δράσεις επόμενου διαστήματος
Θα καταρτιστεί άμεσα Επιχειρησιακό Σχέδιο Δράσεων με χρονοδιάγραμμα και στόχους, όπου θα προβλέπονται μεταξύ άλλων:
 Σχέδιο Νόμου (ή ΚΥΑ) για Πλαστικά Μιας Χρήσης
 Δημιουργία DRS εγγυοδοσίας για πλαστικές φιάλες
 Επιστροφή περιβαλλοντικού τέλους σακούλας σε Δήμους
 Αξιοποίηση του Ολοκληρωμένου Προγράμματος LIFE18 IP CEI GR (8 χρόνια, π/υ 16 εκ. ευρώ), όπου προβλέπεται η συμμετοχή 5 νησιωτικών Δήμων με ανάλογες δράσεις.