H Μαρία η Αιγύπτια ήταν μια γυμνή ερημίτισσα με πολλούς εραστές που δίδασκε τον λόγο του Θεού και κατέρριψε όλα στερεότυπα γύρω από την ταυτότητα μιας αγίας.
Στην Αγγλία του 11ου αιώνα, μια αγία με ασύδοτο παρελθόν έγινε μια πολιτιστική και θρησκευτική εικόνα που έσπασε τα ταμπού του Μεσαίωνα. Η Μαρία η Αιγύπτια δεν είναι μια αγία σαν… τις άλλες.
Ως αγία, ήταν ηλικιωμένη, αλλά ως νεαρή γυναίκα, ήταν άσωτη και απολάμβανε το σεξ. Ενώ, εν αντιθέσει με τα πρότυπα «αγίας» της Αγγλίας της εποχής, δεν ήταν λευκή.
Αλλά αφού απέρριψε τον κόσμο και πέρασε 47 χρόνια ζώντας γυμνή στην έρημο, η Μαρία η Αιγύπτια έγινε μια σοφή και ενάρετη δασκάλα των χριστιανικών γραφών – έτσι τουλάχιστον πίστευαν οι αναγνώστες του 11ου αιώνα.
Όταν ο εκπληκτικός μύθος της Αγίας Μαρίας μεταφράστηκε για πρώτη φορά στα Παλαιά Αγγλικά από τα Λατινικά από έναν άγνωστο συγγραφέα λίγο πριν από μια χιλιετία, έγινε το μεσαιωνικό ισοδύναμο ενός μπλοκμπάστερ, αντιγράφηκε πολλές φορές και μεταφράστηκε στα Παλαιά Νορβηγικά, τα Ουαλικά, τα Ιρλανδικά και τελικά στα Αγγλικά.
Γυναίκα ελευθερίων ηθών, που μεταστράφηκε στον Χριστιανισμό και ανακηρύχθηκε Οσία από την Εκκλησία. Η μνήμη της τιμάται από την Ορθόδοξη Εκκλησία την 1η Απριλίου και την πέμπτη Κυριακή των Νηστειών και από τη Ρωμαιοκαθολική στις 3 Απριλίου.
Τώρα, το Πανεπιστήμιο του Κέιμπριτζ προσπαθεί να λύσει το μυστήριο για το πώς και γιατί η ιστορία αυτής της «επαναστατικής» αγίας άρεσε στους αναγνώστες της Αγγλίας του 11ου αιώνα και να επαναβεβαιώσει τη νόμιμη θέση στην ιστορία της Αγίας Μαρίας – μιας ηλικιωμένης Αιγύπτιας γυναίκας – ως πρότυπο για τους μεσαιωνικούς Άγγλους χριστιανούς.
Η Αλεξάντρα Ζίρνοβα, μελετήτρια του Κέμπριτζ, και η Ιρίνα Ντουμιτρέσκου, καθηγήτρια Αγγλικών Μεσαιωνικών Σπουδών στο Πανεπιστήμιο της Βόννης, ρίχνουν φως στο μυστήριο πίσω από την ιστορία της Μαρίας της Αιγύπτιας.
Η Ζίρνοβα, υποστηρίζει πως η ιστορία της εν λόγω αγίας πρέπει να έρθει στο φως «επειδή διαλύει πολλά από τα αρνητικά στερεότυπα που έχουμε ακούσει για τον Μεσαίωνα και για το πώς οι μεσαιωνικοί Ευρωπαίοι έχουν μόνο αρνητικές αντιλήψεις για τις γυναίκες, ιδίως για τις γυναίκες με σκούρο δέρμα».
Μάλιστα, σύμφωνα με την ίδια, «η Μαρία υιοθετείται ως αγία στην Αγγλία σε μια εποχή που η Εκκλησία ασχολείτο πολύ με τα πρότυπα των φύλων και το πώς έπρεπε να συμπεριφέρονται οι γυναίκες»
«Υπάρχουν πολλές ερωτικές λεπτομέρειες σε αυτήν. Μιλάει για το πώς πήγε με πλοίο στους Αγίους Τόπους από την Αίγυπτο και πώς δίδαξε σε όλους τους ανθρώπους εκεί άσεμνες ασελγείς πράξεις. Είναι λίγο αθυρόστομο και βασανιστικό»
Εικόνα της Αγίας Μαρίας της Αιγύπτιας
Η Μαρία η Αιγύπτια
Σε αυτή την περίοδο, η υιοθέτηση ενός αγίου δεν ήταν μια επίσημη εκκλησιαστική διαδικασία. Η Μαρία η Αιγύπτια, η οποία λέγεται ότι έζησε τον 4ο αιώνα στην Αίγυπτο, είχε ήδη αποκτήσει την ιδιότητα της αγίας σε όλη την Ευρώπη. «Αλλά μόνο όταν η ιστορία μεταφράστηκε στα παλαιά αγγλικά έγινε προσιτή στους απλούς ανθρώπους στην Αγγλία», λέει η Ζίρνοβα.
Η Ζίρνοβα υποστηρίζει ότι ο θρύλος αμφισβητεί άμεσα τις κοινά αποδεκτές απόψεις για το πώς πρέπει να μοιάζει μια αγία γυναίκα και ότι αντιτίθεται στις μισογυνιστικές διδασκαλίες των ανδρών της εποχής που έδιναν έμφαση στην παθητική υπακοή στην Εκκλησία, ιδίως στην περίπτωση των γυναικών, και στην αυστηρή τήρηση των κανόνων που διέπουν τον τρόπο σεξουαλικής συμπεριφοράς των γυναικών.
Ο μύθος αφηγείται από την οπτική γωνία ενός αλαζόνα μοναχού που ισχυρίζεται ότι συνάντησε τη Μαρία στην έρημο, αφού εκείνη ζούσε εκεί γυμνή επί 40 χρόνια.
«Απορρίπτει τον κόσμο σε σημείο που σταματά να φοράει ρούχα, επειδή δεν τα χρειάζεται», λέει η Ζίρνοβα. Στη συνέχεια γίνεται κάτι «σαν ιερέας» για τον μοναχό, εξηγώντας του τι δεν πάει καλά στη σχέση του με τον Θεό και του παραθέτει αποσπάσματα από τη Βίβλο, παρόλο που δεν έχει διαβάσει ποτέ τη Βίβλο.
Παρά την ασυδοσία της – είχε πολλούς εραστές στα νιάτα της, όπως αποκαλύπτεται στην ιστορία – ο μοναχός την θαυμάζει και συνειδητοποιεί ότι δεν είχε καταλάβει τι είναι ένας αληθινός χριστιανός πριν.
Εκείνη την εποχή, οι πιο δημοφιλείς γυναίκες αγίες ήταν παρθένες, οι οποίες έγιναν αγίες αφού διώχθηκαν επειδή επέλεξαν να παραμείνουν αγνές και να αφοσιωθούν στον Θεό.
Η ύπαρξη της Αγίας Μαρίας – μιας σεξουαλικά έμπειρης, γυμνής, ηλικιωμένης Αιγύπτιας γυναίκας – υπονομεύει πλήρως αυτό το στερεότυπο. Ωστόσο, λέει η Ζίρνοβα, «η ιστορία υποδηλώνει ότι αυτή η γυναίκα, η οποία σπάει κάθε σύμβαση που έχει καθιερώσει η Εκκλησία για τις άγιες γυναίκες, είναι ένα μάθημα για τους άνδρες σχετικά με το πώς να είναι καλύτεροι χριστιανοί».
«Απορρίπτει τον κόσμο σε σημείο που σταματά να φοράει ρούχα, επειδή δεν τα χρειάζεται»
Η αμφισβητούμενη ταυτότητα της Μαρίας
Αν και περιγράφεται ότι έχει «μαυρισμένο» δέρμα, δεν είναι απολύτως σαφές αν η Μαρία η Αιγύπτια είναι μαύρη ή όχι, λέει η Ζίρνοβα.
Η παλαιά αγγλική μετάφραση του παραμυθιού αναφέρει ότι ήταν «εξαιρετικά μαύρη στο σώμα της εξαιτίας της θερμότητας του ήλιου».
Ωστόσο, οι μεσαιωνικοί αναγνώστες δεν αντιλαμβάνονταν τις φυλετικές διαφορές με τον τρόπο που τις αντιλαμβανόμαστε εμείς σήμερα. «Εκείνη την εποχή πίστευαν ότι οι άνθρωποι που έχουν σκούρο δέρμα είναι σκούροι επειδή ζουν σε μέρη με πολύ ήλιο. Έτσι, για παράδειγμα, η Αιθιοπία είναι ένα ηλιόλουστο μέρος, επομένως οι άνθρωποι από εκεί έχουν πιο σκούρο δέρμα», λέει η Ζίρνοβα.
Το αν η Μαρία η Αιγύπτια είναι μαύρη ή απλώς μαυρισμένη μπορεί να μην ήταν ένα θέμα που απασχολούσε ιδιαίτερα τους μεσαιωνικούς αναγνώστες, αλλά σίγουρα τη θεωρούσαν πολιτισμικά διαφορετική, λέει η Ντουμιτρέσκου.
Κατά τη γνώμη της «αυτό που είναι σημαντικό για το σκούρο δέρμα της είναι ότι αποδεικνύει ότι ο πολιτισμός της μεσαιωνικής Αγγλίας είναι ένας πιο κοσμοπολίτικος από ό,τι πολλοί άνθρωποι τείνουν να υποθέτουν. Έχουν εμπόριο που εκτείνεται ευρύτερα από ό,τι μπορεί να νομίζουν οι άνθρωποι, και ενδιαφέρονται για τη μάθηση και τις ιστορίες από τη Βόρεια Αφρική και τη Μέση Ανατολή – έτσι η φαντασία τους περιλαμβάνει αυτές τις περιοχές».
Προσθέτει ότι το ανοιχτόχρωμο δέρμα εξιδανικευόταν στις γυναίκες στη μεσαιωνική Αγγλία και συνδεόταν με την παρθενία: «Συχνά γίνεται μια σύνδεση μεταξύ της φωτεινότητας του χρώματος – ξανθά μαλλιά, για παράδειγμα – και της αγνότητας. Έτσι, το πιο σκούρο δέρμα της Μαρίας θα μπορούσε να συνδεθεί με ένα είδος σεξουαλικότητας. Αυτή η αίσθηση της διαφοράς υπάρχει».
Γιατί η ιστορία της Μαρίας είχε τέτοια επιτυχία
Η Ντουμιτρέσκου πιστεύει ότι οι περιγραφές της «πολύ άτακτης» νιότης της Αγίας Μαρίας μπορεί να εξηγούν μέρος της δημοτικότητας του θρύλου μεταξύ των μεσαιωνικών αναγνωστών. «Είναι μια εξαιρετικά σέξι ιστορία», είπε.
«Υπάρχουν πολλές ερωτικές λεπτομέρειες σε αυτήν. Μιλάει για το πώς πήγε με πλοίο στους Αγίους Τόπους από την Αίγυπτο και πώς δίδαξε σε όλους τους ανθρώπους εκεί άσεμνες ασελγείς πράξεις. Είναι λίγο αθυρόστομο και βασανιστικό».
Πιστεύει ότι ένας άλλος λόγος για τον οποίο αυτός ο αξιοσημείωτος μύθος έγινε τόσο δημοφιλής ήταν επειδή «είναι πολύ ανθρώπινο να θέλει κανείς να μάθει ότι ο Θεός αγαπάει και τους ατελείς ανθρώπους… Η ιστορία της Μαρίας της Αιγύπτου έχει ένα πολύ σημαντικό μάθημα που δεν μπορείς να διδάξεις με τις ιστορίες των παρθένων αγίων – το οποίο είναι η χάρη του Θεού. Η Εκκλησία χρειαζόταν πάντα ιστορίες για αμαρτωλούς που μπορούν να σωθούν».
Σε μια εποχή που πολλοί από τους μοναστικούς αναγνώστες και αντιγραφείς της ιστορίας ζούσαν ολόκληρη τη ζωή τους κλεισμένοι σε ένα ίδρυμα, ο θρύλος της Αγίας Μαρίας παρουσίαζε «μια πολύ ενοχλητική φιγούρα», σύμφωνα με τον Ντουμιτρέσκου, γεγονός που μπορεί να αποτελεί μέρος της γοητείας της.
Σε αντίθεση με άλλες ιστορίες αγίων που έφυγαν στην έρημο για να αφοσιωθούν στον Θεό (μια ασκητική πρακτική γνωστή ως μοναχισμός της ερήμου), η Μαρία της Αιγύπτου δεν μένει σε ένα μέρος.
«Είναι αρκετά ασυνήθιστη, γιατί δεν είναι καν ερημίτισσα σε μια μικρή σπηλιά κάπου. Απλώς περιπλανιέται στην έρημο. Περιπλανιέται ελεύθερα. Γίνεται ένα με τη φύση. Είναι γυμνή. Δεν φαίνεται να είναι κανονικός άνθρωπος με κανέναν τρόπο, ούτε καν με τον τρόπο που είναι οι ερημίτες», λέει ο Ντουμιτρέσκου.
Για τους ευσεβείς χριστιανούς που ζούσαν μια «πολύ ρυθμισμένη» ζωή, η ιδέα μιας εξωτικής γυμνής γυναίκας που περιπλανιέται ελεύθερα στην έρημο και επικοινωνεί με τον Θεό θα ήταν συναρπαστική και «κάπως δελεαστική», προσθέτει η Ντουμιτρέσκου.
«Είναι σε μεγάλο βαθμό μια αντιθεσμική φιγούρα. Και νομίζω ότι είναι απολύτως συναρπαστικό να έχουμε ένα όραμα αυτής της γυναίκας που δεν μοιάζει με οτιδήποτε άλλο λένε ότι πρέπει να είναι οι γυναίκες, και όμως ο Θεός την αγαπάει περισσότερο».
Η έρευνα της Ζίρνοβα υποδηλώνει ότι αυτή η ηθική μπορεί να βρίσκεται στην καρδιά της δημοτικότητας του παραμυθιού στη μεσαιωνική Αγγλία. Περίπου την ίδια εποχή που η ιστορία μεταφράστηκε και άρχισε να κυκλοφορεί, στην Εκκλησία γινόταν ένας αγώνας εξουσίας που απειλούσε να περιορίσει τις ελευθερίες των χριστιανών γυναικών που ζούσαν σε μοναστήρια και είχαν αφιερωθεί στον Θεό.
«Είναι σε μεγάλο βαθμό μια αντιθεσμική φιγούρα. Και νομίζω ότι είναι απολύτως συναρπαστικό να έχουμε ένα όραμα αυτής της γυναίκας που δεν μοιάζει με οτιδήποτε άλλο λένε ότι πρέπει να είναι οι γυναίκες, και όμως ο Θεός την αγαπάει περισσότερο»
Μια εκκλησιαστική διαμάχη
Βενεδικτίνοι μεταρρυθμιστές, όπως ο Άγγλος ηγούμενος Ælric of Eynsham, υποστήριζαν τον διαχωρισμό ανδρών και γυναικών που εργάζονταν δίπλα-δίπλα στα μοναστήρια. «Υπήρχε μια μακρά παράδοση στην Αγγλία εκείνη την εποχή αυτού που αποκαλούσαν διπλά μοναστήρια, δηλαδή κοινότητες μεικτών φύλων.
Αλλά οι μεταρρυθμιστές είπαν ότι αυτό δεν πρέπει να επιτρέπεται, διότι δημιουργεί πειρασμό τόσο για τους άνδρες όσο και για τις γυναίκες», δήλωσε η Ζίρνοβα.
Αυτοί οι μεταρρυθμιστές ήθελαν να περιορίσουν την ορατότητα των αγνών μοναστικών γυναικών για τη δική τους προστασία και να τις κλείσουν μακριά και να τις χωρίσουν από τους μοναστικούς άνδρες. Οι σοφές ηλικιωμένες γυναίκες, οι οποίες βρίσκονταν σε θέσεις εξουσίας στα μοναστήρια, θα επηρεάζονταν ιδιαίτερα, καθώς δεν τους επιτρεπόταν να φύγουν.
Ο θρύλος της Αγίας Μαρίας της Αιγύπτιας, γνωστός ως Βίος της Μαρίας, μπορεί να μεταφράστηκε ή να κυκλοφόρησε από ανθρώπους που δεν ήταν υπέρ αυτών των μεταρρυθμίσεων, πιστεύει η Ζίρνοβα.
Η Μαρία η Αιγύπτια ανέτρεψε επίσης τις συνήθεις σύγχρονες αντιλήψεις για τη γυναικεία αγία ομορφιά και τη σεξουαλική συμπεριφορά, όπως αυτές που διατυπώθηκαν σε παραμύθια που μεταφράστηκαν από τον Ælric την ίδια εποχή που μεταφράστηκε ο Βίος της Μαρίας. «Η λευκότητα συνδέεται με την ομορφιά αυτή την περίοδο στη μεσαιωνική Αγγλία, και πολλές από τις αγίες για τις οποίες οι αναγνώστες θα έχουν ακούσει ότι έχουν λευκό δέρμα, νεότητα και ομορφιά – αυτές οι ιδιότητες πάνε χέρι-χέρι», λέει η Ζίρνοβα.
Αυτό μας λέει ότι οι μεσαιωνικοί άνθρωποι στην Αγγλία ήταν ανοιχτοί σε μοντέλα αγιότητας που δεν ήταν λευκά, νεαρά και υπάκουα.
«Ένα από τα βασικά πράγματα για τη Μαρία είναι ότι αντιστέκεται σε αυτή τη σχεδόν αντικειμενοποίηση της γυναικείας αγιότητας. Σκοπίμως δεν ταιριάζει σε αυτό το πρότυπο. Και νομίζω ότι το σκούρο δέρμα της ταιριάζει σε αυτό και είναι μέρος της εικόνας της ως απόρριψης όλων των άλλων προσδοκιών για τις άγιες γυναίκες».
Η Ζίρνοβα ελπίζει ότι η μελέτη της θα κάνει ό,τι έκανε ο Βίος της Μαρίας στην Αγγλία του 11ου αιώνα και θα ευαισθητοποιήσει τους ανθρώπους για την Μαρία η Αιγύπτια και τον τρόπο με τον οποίο είναι «ευσεβής χριστιανή».
Ακριβώς όπως η Μαρία η Αιγύπτια αψήφησε τους κανόνες του θρησκευτικού κατεστημένου, υποδηλώνει η ιστορία, έτσι «έχει μεγαλύτερη πνευματική εξουσία από τον παρθενικό άνδρα που διδάσκει», λέει η Ζίρνοβα. «Είναι μια επαναστατική αγία».
Η Ζίρνοβα ελπίζει επίσης ότι η μελέτη της θα αμφισβητήσει μερικά από τα στερεότυπα για την Αγγλία του Μεσαίωνα που διαιωνίζονται από την ακροδεξιά. «Πολλοί άνθρωποι της ακροδεξιάς χρησιμοποιούν τον Μεσαίωνα ως παράδειγμα μιας εποχής όπου όλοι ήταν λευκοί και όλοι επαινούσαν το λευκό δέρμα ως ιδανικό», λέει η Ζίρνοβα.
«Στη ζωή της Μαρίας βλέπουμε μια αγία που δεν ακολουθεί τις μεσαιωνικές αντιλήψεις για τη χριστιανική ευσέβεια ως λευκή. Αυτό μας λέει ότι οι μεσαιωνικοί άνθρωποι στην Αγγλία ήταν ανοιχτοί σε μοντέλα αγιότητας που δεν ήταν λευκά, νεαρά και υπάκουα. Ήταν ανοιχτοί στην ετερότητα της Μαρίας».
*Πηγη: BBC, Σύνολο εικόνων από: Wikipedia Commons, Κεντρική φωτογραφία: Αγία Μαρία η Αιγύπτια
