Δικαιώματα ιδιοκτησίας και ελεύθερο λογισμικό, ένα σύγχρονο φαινόμενο με διαστάσεις υπαρκτού σοσιαλισμού.

Γράφει ο Μιχάλης Μπεκίρης*

Μία από τις βασικές έννοιες της οικονομίας είναι η ανάλυση για το πώς διατηρούνται οι περιορισμένοι πόροι με την πάροδο του χρόνου και πως καλύπτονται οι ανθρώπινες ανάγκες μέσω των δικαιωμάτων ιδιοκτησίας.

Αυτό συμβαίνει επειδή η αποτελεσματική διανομή περιορισμένων πόρων εξαρτάται από σε ποιον ανήκουν τα δικαιώματα χρήσης τους. Όταν εκτελείται μια συναλλαγή, μπορεί να παρατηρηθεί ότι υπάρχει αλλαγή στα δικαιώματα ιδιοκτησίας. Η ανταλλαγή που πραγματοποιείται στην αγορά είναι η αξία των δικαιωμάτων ιδιοκτησίας που καθορίζουν την τιμή.

Σε μια οικονομία στην οποία δεν υπάρχει κόστος συναλλαγής και η μαζική συμπεριφορά είναι ελεύθερη χωρίς περιορισμούς, δεν έχει σημασία αν οι ιδιοκτησίες και οι παράγοντες παραγωγής έχουν δικαιώματα επί του παραγόμενου προϊόν, γιατί απλά δεν υπάρχουν δικαιώματα ιδιοκτησίας .

Στο παρόν άρθρο προσδιορίζονται οι έννοιες των ιδιοκτησιακών δικαιωμάτων και των παραγωγικών σχέσεων που διαπραγματεύονται και αναλύονται στη βάση των διαφορετικών κοινωνικοοικονομικών σχηματισμών και ειδικότερα ανάμεσα στον καπιταλισμό και στο σοσιαλισμό.

Θεσμοί, δικαιώματα ιδιοκτησίας και θεσμική καινοτομία

Οι θεσμοί ορίζονται ως ένα δημόσιο σύστημα κανόνων που ορίζουν συγκεκριμένες μορφές δράσης ως επιτρεπτές, άλλες ως απαγορευμένες και προβλέπουν ορισμένες κυρώσεις όταν συμβαίνουν παραβιάσεις. Οι θεσμοί ρυθμίσουν τη συμπεριφορά των ανθρώπων και τα δικαιώματα των περιουσιακών στοιχείων, παρέχοντας διαβεβαίωση, καθορίζοντας τους «κανόνες του παιχνιδιού».

Αυξάνουν την αξία ροής παροχών που συνδέονται με την οικονομική δραστηριότητα, συντονίζοντας τη συμπεριφορά και μειώνοντας την αβεβαιότητα στον τομέα της ανθρώπινης αλληλεπίδρασης. Κατά συνέπεια, οι θεσμοί ιδιοκτησίας είναι ένα δημόσιο σύστημα κανόνων που καθορίζουν επιτρεπτές και απαγορευμένες ενέργειες σε σχέση με την ιδιοκτησία, τα δικαιώματα χρήσης, τις ευθύνες και τις υποχρεώσεις ατόμων και ομάδων.

Τα δικαιώματα ιδιοκτησίας είναι τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά των θεσμών ιδιοκτησίας που διοχετεύουν ροές καθαρών παροχών σε συγκεκριμένους πράκτορες σε μια δεδομένη κατάσταση. Τυπικά, ένας φορέας των δικαιωμάτων ιδιοκτησίας περιγράφει τα χαρακτηριστικά ενός συγκεκριμένου ιδρύματος, ιδιοκτησίας / θεσμού και είναι ένα υποσύνολο του συνόλου όλων των θεσμικών οργάνων.

Δύο χαρακτηριστικά ιδιοκτησιακά δικαιώματα είναι τα δικαιώματα που πρέπει να περιλαμβάνονται και αυτά που πρέπει να αποκλείουν άλλα άτομα από συγκεκριμένα ιδιαίτερα οφέλη. Διαφορετικοί τύποι θεσμοί ιδιοκτησίας αντικατοπτρίζουν αυτά τα δικαιώματα σε διάφορους βαθμούς. Η γη είναι ένα παράδειγμα ενός συγκεκριμένου τύπου παραγωγικού πόρου που παρέχει μια ροή καθαρών ροών που διοχετεύονται σε διαφορετικά μέρη ανάλογα με τη δομή των δικαιωμάτων ιδιοκτησίας.

Τα δικαιώματα αποκλεισμού άλλων παρέχουν τη διαβεβαίωση ότι δεν θα επωφεληθούν από τη γη. Εκτός από τις προτιμήσεις έναντι των ροών παροχών, τα άτομα διατηρούν προτιμήσεις έναντι των ρυθμίσεων δικαιωμάτων που πρέπει να περιλαμβάνονται ή να εξαιρούνται από αυτές τις ροές. Οι προτιμήσεις που καθορίζονται έναντι των θεσμών ιδιοκτησίας αποκαλύπτουν κρίσεις σχετικά με τους μηχανισμούς αναδιανομής, που συχνά εκφράζονται με βάση αυτό που θεωρείται «δίκαιο».

Επιχειρήματα σχετικά με τους θεσμούς περιλαμβάνουν, αντίθετες απόψεις για το εάν τα άτομα έχουν έννομο δικαίωμα να αποκλείσουν άλλους και για το πώς να δικαιολογούν δικαιώματα να συμπεριλαμβάνονται δίκαια σε συγκεκριμένες κοινωνικές παροχές.

Οι θεσμοί ιδιοκτησίας που χαρακτηρίζονται από δικαιώματα αποκλεισμού συχνά ονομάζονται ιδιωτική ιδιοκτησία, ενώ εκείνα που χαρακτηρίζονται από δικαιώματα ένταξης ονομάζονται δημόσια ή κοινή ιδιοκτησία. Δυστυχώς, τα δικαιώματα ένταξης συχνά συγχέονται χωρίς δικαιώματα και ονομάζονται περιουσιακά στοιχεία ανοιχτή προς πρόσβαση.

Τα δημόσια εδάφη εξ ορισμού είναι εδάφη στα οποία οι πολίτες των Η.Π.Α. έχουν ορισμένα δικαιώματα να συμπεριληφθούν, ωστόσο ο νόμος περί μίσθωσης ορυκτών παρέχει δικαιώματα εξαίρεσης αυτών των ατόμων από ορισμένες αξιώσεις σε αυτά τα εδάφη. Η προσεκτική επεξεργασία των δικαιωμάτων που ισχύουν σε ένα συγκεκριμένο θεσμικό περιβάλλον είναι επομένως σημαντική.

Προκειμένου να τεκμηριωθούν οι προσδοκίες, οι θεσμοί συμπεριλαμβανομένης της ιδιοκτησίας πρέπει να είναι σταθερά για παρατεταμένες περιόδους, αλλά πρέπει επίσης να προσαρμοστούν στις αλλαγές στο οικονομικό και κοινωνικό περιβάλλον. Η μεταβολή παραγωγικών συντελεστών ή τεχνολογίας, για παράδειγμα, μπορεί να δημιουργήσει ανισορροπία στη δομή των προσδοκιών που καθορίζεται σύμφωνα με ένα παλαιότερο σύνολο θεσμών. Αυτή η ανισορροπία θα είναι εμφανής σε κρίσεις και η τρέχουσα δομή των δικαιωμάτων είναι αναποτελεσματική ή άδικη ή και τα δύο. Αυτές οι ανισορροπίες δημιουργούν κίνητρα για θεσμικές καινοτομίες που αλλάζουν αυτούς τους κανόνες. Αυτές οι καινοτομίες συμβαίνουν σε μία ατελή ανταγωνιστική αγορά για πολιτική επιρροή και επηρεάζονται από το φυσικό και κοινωνικό περιβάλλον, συμπεριλαμβανομένης της στάσης απέναντι στη δικαιοσύνη.

Από τον κομμουνισμό του κεφαλαίου στο κεφάλαιο για τα κοινά

Μερικές αντιφάσεις μπορούν να παρατηρηθούν στα σύγχρονα προοδευτικά κοινωνικά κινήματα. Από τη μία πλευρά, παρατηρούμε μια επανεμφάνιση του συνεταιριστικού κινήματος και των επιχειρήσεων που ανήκουν σε εργαζόμενους και από την άλλη ανάπτυξη πολυεθνικών εταιριών που το ο τζίρος τους είναι μεγαλύτερο ακόμα και από το ΑΕΠ μίας χώρας.

Οι συνεργατικές οντότητες εργάζονται για τα δικά τους μέλη και, ως εκ τούτου, μερικές φορές διστάζουν να αποδεχθούν νέους συνεργάτες που θα μοιράζονταν τα υπάρχοντα κέρδη και οφέλη. Επιπλέον, κάποιο νέοι συνεργάτες σε αυτές τις οντότητες είναι επαγγελματίες της ίδιας ιδιοκτησιακής γνώσης, με ίδια τακτική και τεχνητή, που συμβαδίζει με τους υπόλοιπους του καπιταλιστικού συστήματος. Δηλαδή, ενδέχεται να υιοθετήσουν μονοπωλιακούς μηχανισμούς τιμολόγησης, όπως αυτοί που επιτρέπονται από αποκλειστικά δικαιώματα πνευματικής ιδιοκτησίας.

Επιπλέον, παρόλο που αυτές οι οντότητες είναι εσωτερικά δημοκρατικές, συχνά συμμετέχουν στην ίδια δυναμική του καπιταλιστικού ανταγωνισμού που έρχεται σε αντίθεση και, μακροπρόθεσμα, μπορεί να υπονομεύσει τις δικές τους συνεργατικές αξίες.

Από την άλλη πλευρά, έχουμε ένα αναδυόμενο κύμα ανοιχτών και κοινών προσπαθειών ανοικτού κώδικα εφαρμογών σε τομείς, όπως το ελεύθερο λογισμικό, ο ανοιχτός σχεδιασμός και το ανοιχτό υλικό, που δημιουργούν κοινές δεξαμενές γνώσεων για ολόκληρη την ανθρωπότητα. Ωστόσο, ταυτόχρονα κυριαρχούνται τόσο από νεοσύστατες επιχειρήσεις όσο και από μεγάλες πολυεθνικές επιχειρήσεις που εκμεταλλεύονται και αξιοποιούν αυτό το ελεύθερο λογισμικό.

Με άλλα λόγια, ο ανοικτός κώδικας λειτουργεί μέσα στον κύκλο συσσώρευσης κεφαλαίου αλλά και μέσα σε νέο κύκλο δημιουργίας και κυκλοφορίας των ελευθέρων κοινοτήτων. Στην σύγχρονη εποχή ο ανοιχτός κώδικας φαίνεται πολλά υποσχόμενο, αλλά η πιθανότητα μιας παρωδίας δεν πρέπει να είναι αμελητέα.

Από την τραγωδία στην παρωδία των κοινών

Το καπιταλιστικό σύστημα επιδιώκει αναμφισβήτητα να ενσωματώσει τις κοινότητες ανοικτού κώδικα και αυτές του διαμοιρασμού αρχείων peer-to-peer (P2P – μοίρασμα αρχείων από έναν συνδεδεμένο χρήστη σε άλλων), λόγω του αποδοτικού οικονομικού πλεονεκτήματος (προϊόντα υψηλής ποιότητας που παρέχονται άνευ κόστος λόγο ανοικτού κώδικα).

Σύμφωνα με τους συγγραφείς η ανάπτυξη των σχέσεων P2P από μόνη της, εάν τοποθετηθεί στις τρέχουσες κοινωνικοοικονομικές συνθήκες, μπορεί να ισχύει μόνο προσωρινά, διότι μακροπρόθεσμα θα υπονομευθεί με μέσα που έχουν σχεδιαστεί για τη διατήρηση των σχέσεων παραγωγής με γνώμονα το κέρδος και την εξουσία. Αποκαλείται αυτή τη διαδικασία μετασχηματισμού «παρωδία των κοινών» σε σχέση με αυτό που ο Benkler (2006) ορίζει ως «τραγωδία των κοινών».

Ο Benkler εξηγεί ότι παραδοσιακά η τραγωδία των Κοινοτήτων περιγράφεται από (i) την απουσία κινήτρων, δηλαδή κανείς δεν επενδύει πόρους σε ένα έργο αφού δεν ακολουθεί ιδιωτικοποίηση. (ii) την απουσία ηγεσίας, δηλαδή κανένας δεν έχει την κατάλληλη εξουσία να καθοδηγήσει και να ολοκληρώσει ένα τέτοιο έργο. Ωστόσο, μπορούν να βρεθούν αντίθετα παραδείγματα εναντίον των περιπτώσεων που ο Benkler φέρνει στο προσκήνιο για να υποστηρίξει το επιχείρημά του.

Για παράδειγμα, η ανάπτυξη λογισμικού σε παραδοσιακά εταιρικά περιβάλλοντα εκδίδεται με άδεια αδειών ελεύθερου λογισμικού (παραδείγματα περιλαμβάνουν την άδεια MIT και τις άδειες BSD), οι οποίες επιτρέπουν την ιδιωτικοποίηση τροποποιήσεων κώδικα και, επομένως, δεν λαμβάνουν μέτρα κατά αυτών των ενεργειών. Με αυτόν τον τρόπο το λογισμικό χάνει την δωρεάν υπόσταση του και η ποιότητά του καθίσταται αμφισβητήσιμη, καθώς η διανομή των αλλαγών του κώδικα εξαρτάται από την στάση του επιχειρηματία που μπορεί να τις συσκευάσει με περιοριστικούς όρους.

Με αυτόν τον τρόπο η κοινότητα του ελευθέρου λογισμικού αντιμετωπίζει υψηλότερη πίεση και τα δικαιώματα των τελικών χρηστών τελικά μειώνονται. Με άλλα λόγια, οι άδειες ελεύθερου λογισμικού μπορούν να οδηγηθούν σε «τραγωδία» ή μάλλον σε «παρωδία των κοινών» λόγω της υποτιθέμενης χειραφέτησης του ελεύθερου λογισμικού.

Ωστόσο, το Copyleft είναι μια μέθοδος κοινωνικής παραγωγής και μια διαδικασία ανταλλαγής γνώσεων, η οποία καθιστά ένα πρόγραμμα ή άλλη εργασία ελεύθερη και απαιτεί όλες τις τροποποιημένες και εκτεταμένες εκδόσεις του προγράμματος να είναι επίσης δωρεάν. Ως εκ τούτου, οι άδειες copyleft καθορίζουν τις σχέσεις μεταξύ των μελών των κοινοτήτων λογισμικού και με αυτή την έννοια δημιουργούν σχέσεις ανταλλαγής πέρα αυτής της καπιταλιστικής αγοράς.

Για να διασφαλιστεί ότι δεν υπάρχει παρεξήγηση, πρέπει να διευκρινιστεί η έννοια του ελεύθερου λογισμικού. Το «ελεύθερο» στο λογισμικό σημαίνει ότι κάποια εταιρία το έχει αναπτύξει και το διαθέτει δωρεάν, όπως είναι οι εφαρμογές της Microsoft ή Adobe) και ο κώδικας των εφαρμογών δεν είναι ελεύθερος. Σε αντίθεση με το ελεύθερο λογισμικό (ανοικτού κώδικα), που καθορίζεται από τις ελευθερίες που έχει ο χρήστης αυτού του λογισμικού. Μπορεί να το χρησιμοποιεί, να το μελετά, να μοιράζει αντίγραφα και να μοιράζει τροποποιημένες ή βελτιωμένες εκδόσεις του λογισμικού.

Ορισμός της παρωδίας των κοινών

Οι συγγραφείς ονομάζουν «παρωδία των κοινών» την εισαγωγή ιδιωτικοποιήσεων στη διαχείριση των κοινών πόρων που πραγματοποιούνται είτε με την ανάθεση ιδιοκτησίας σε ιδιώτες είτε με την παρέμβαση της κρατικής ρύθμισης. Και οι δύο αυτές παραβάσεις βασίζονται στην υπόθεση της κατοχής καλύτερων ομάδων πληροφοριών, η οποία αμφισβητείται από τις τρέχουσες εξελίξεις των φιλελεύθερων-δημοκρατικών κοινωνιών.

Εάν ο τρόπος με τον οποίο λειτουργούν τα ανοικτού κώδικα εφαρμογές δεν γίνει ο κυρίαρχος τρόπος παραγωγής, οι προϋποθέσεις για μια τραγωδία θα πραγματοποιηθεί αναμφισβήτητα και τότε η χειραφέτηση της υπόσχεσης των αυτών των Κοινοτήτων δεν θα πραγματοποιηθεί. Η κρατική παρέμβαση, όταν νομοθετεί την επιβολή ή τη διευκόλυνση μέτρων, στην πραγματικότητα αντιλαμβάνεται ως «κοινό» όλα τα αγαθά και τους πόρους κάποιας αξίας και στη συνέχεια παρεμβαίνει για την εισαγωγή κανονισμών για το «κοινό αγαθό».

Ωστόσο, αυτή η παρέμβαση είναι μια επίθεση στη δημόσια σφαίρα και ανατρέπει τις πολιτικές σε αυτές τις κοινότητες. Εάν μια κοινότητα αρχίσει να μεγαλώνει, οι επιθεωρητές εμφανίζονται για να καθορίσουν προδιαγραφές, διαδικασίες, οικονομικούς περιορισμούς, την κατεύθυνση για το μέλλον του κοινού πόρου. Επίσης, αναιρούν τα άμεσα συμφέροντα εκείνων που πρέπει τώρα να υπακούσουν σε κανόνες που έχουν τεθεί από φορείς άσχετους με τοπικές ανάγκες.

Η βασική ιδέα που απορρέει από την αρχή του περιορισμένου ορθολογισμού είναι ότι η ρύθμιση μπορεί να σταματήσει την ιδέα αυτών των κοινοτήτων. Αυτή η προσέγγιση δεν υιοθετεί τη θέση ότι το κράτος είναι ανίκανο από τη φύση του ή λόγω του μεγέθους του. Οι κρατικές πολιτικές είναι τις περισσότερες φορές δεσμεύσεις και διευκολύνσεις του πολιτικού συστήματος του χρηματοπιστωτικό τομέα.

Η Παρωδία του Ελεύθερου Λογισμικού

Για το οικονομικό σύστημα, η συσσώρευση μέσων παραγωγής αποτελεί λειτουργική αναγκαιότητα και αιτία αδιεξόδου. Στον τομέα των επιστημών πληροφοριών, των υπολογιστών και άλλων ψηφιακών εφαρμογών, η τεχνική ικανότητα χρήσης όλων αυτών των εφαρμογών ως μέσων παραγωγής βρίσκεται στα χέρια της πλειοψηφίας. Η ιδιωτική ιδιοκτησία στα μέσα παραγωγής σε αυτόν τον οικονομικό τομέα για πρώτη φορά είναι καθολική και το μέγεθος των μέσων που κατέχουν οι άνθρωποι επηρεάζει αποφασιστικά τις δυνατότητές τους.

Σήμερα, το ελεύθερο λογισμικό, λόγω της τεχνικής του αριστείας, χρησιμοποιείται ευρέως από οργανισμούς που ανταγωνίζονται τη φιλοσοφία και την πρακτική από τις κοινότητες ανοικτού κώδικα. Μία από τις αιτίες είναι η διαίρεση της κοινότητας των προγραμματιστών σε εκείνους που χρησιμοποιούν τον όρο «ελεύθερο λογισμικό», συμβάλλοντας έτσι σε μια αυξανόμενη δύναμη των κοινοτήτων κλειστού κώδικα λογισμικού και σε εκείνους που προτιμούν κατασκευές όπως «ανοιχτού κώδικα» ή «κοινή πηγή» υποστηρίζοντας υπέρ της ευκολίας διείσδυσης ελεύθερου λογισμικού στον κόσμο των επιχειρήσεων.

Η τελευταία μέθοδος αφαίρεσε από όλους τους χρήστες, άτομα ή νομικά πρόσωπα, την ικανότητα να κατανοήσουν ότι η πολιτική τους ελευθερία εξαρτάται από τη χρήση ψηφιακών μέσων είναι πολύ πιο σημαντική από την τεχνική υπεροχή του ελεύθερου λογισμικού κλειστού κώδικα που οι αναπτύσσουν.

Οι κοινότητες λογισμικού εμφανίζονται ως μία υπόσχεση, στην συνέχεια ως μία τραγωδία και εξελίσσονται σε μια παρωδία. Μόλις γίνει αντιληπτή η σταδιακή καταστροφή (τραγωδία) ιδιωτικοποιείται η διαχείριση του κοινού αυτού πόρου, που είναι παροχή γνώσης.

Ο κοινός πόρος παραμένει κοινός μόνο με το όνομά του (παρωδία). Αυτό είναι ένα πιθανό σενάριο, που πλήττει ιδιαίτερα τις κοινότητες που αφιερώνονται στην παραγωγή εφαρμογών πολυμέσων, επειδή υπάρχει ελλείψει δωρεάν υλικού (κώδικα) και ανοιχτών προδιαγραφών (εφαρμογές που αναπτύσσονται σε ανοικτό κώδικα).

Δεδομένου ότι οι πηγές πληροφοριών καθώς και οι τεχνολογίες πολυμέσων εκπαίδευσης (ΤΠΕ) κατανέμονται ομοιόμορφα, ισχυρίζεται η καλύτερη διαχείριση εφαρμόζεται από ομάδες συνειδητών ατόμων, χωρίς επιρροές από το καθιερωμένη αγορά. Αυτό πρέπει να απομακρυνθεί από την παραδοσιακή αντίληψη της αγοράς, η οποία, παρά τις ατέλειές της, εξασφάλισε τη θέση της σε ένα μακρινό παρελθόν, όταν το επίπεδο τεχνολογίας δεν μπορούσε να υποστηρίξει ανάλογους ισχυρισμούς.

Η υποδιαίρεση των κοινοτήτων σε ομάδες που οργανώνονται από ένα συγκεκριμένο ανταγωνιστικό πλεονέκτημα βάσει πληροφοριών ή προτιμησιακή πρόσβαση και έλεγχο εξουσιοδότησης στα πιο ισχυρά μέρη δεν μπορεί να είναι δυνατή εάν οι κοινότητες που βασίζονται σε κοινά ακολουθούν τις αρχές τους. Το άνοιγμα μιας πορείας προς μια τέτοια προοπτική εξαρτάται από το εάν η πλειοψηφία αποφασίζει να αναλάβει δημιουργικό έλεγχο του μέλλοντος της.

* Μιχάλης Μπεκίρης
Οικονομολόγος
MSc Οργάνωση & Διοίκηση